1. Η Ελλάδα. Να 'μαστε πάλι θεατές και μαζί (ευτυχώς μόνο) κομπάρσοι ενός πολέμου του τρίτου μέσα στην τελευταία δεκαετία. Αρχικά ο πόλεμος του Κόλπου, ύστερα της Γιουγκοσλαβίας, τώρα το Αφγανιστάν. Η Ελλάδα αν και δεν συμμετέχει άμεσα, αισθάνθηκε και αισθάνεται την πυρωμένη τους ατμόσφαιρα. Χρειάζεται να το πάρουμε απόφαση. Η ασφάλεια του τρόμου που εξασφάλιζε στην Ευρώπη και στην περιοχή μας ο Διπολισμός έχει οριστικά παρέλθει. Ασφάλεια τρόπος του λέγειν, του τρόμου σίγουρα για την Ελλάδα, η οποία είχε προκαταβάλει τον φόρο αίματος στην έναρξη του Ψυχρού Πολέμου με τον Εμφύλιο και συνέχισε να υφίσταται στο πετσί της τη διεθνή ένταση, με κατάληξη τη δικτατορία και την Κύπρο. Δεν υπάρχει λοιπόν λόγος νοσταλγίας. Χρειάζεται όμως να αντιληφθούμε και να εξοικειωθούμε ψυχολογικά ­ η χώρα, τα κόμματα, οι πολίτες ­ με τη νέα γεωπολιτική πραγματικότητα και τη νέα θέση της Ελλάδας. Έχει αλλάξει το διεθνές σύστημα, έχει αλλάξει η σχέση της Δύσης, του ΝΑΤΟ, της Ε.Ε. με τον υπόλοιπο κόσμο και η Ελλάδα, ως μέλος όλων αυτών, απολαμβάνει προνόμια και αναλαμβάνει υποχρεώσεις. Έχει αλλάξει και η Ελλάδα. Επί Διπολισμού ήταν ένα αδύναμο μέλος ενός ισχυρού πολιτικοστρατιωτικού συνασπισμού ο οποίος είχε απέναντί του έναν επίσης ισχυρό συνασπισμό. Σήμερα, η Ελλάδα είναι μια σχετικά πλούσια χώρα, ώριμη δημοκρατία, μέλος της πολιτικοστρατιωτικής συμμαχίας που κυριαρχεί χωρίς αντίπαλο. Είναι υποχρεωμένη επομένως να συμμερίζεται τα συμφέροντα και να συμμετέχει στις κινήσεις που η συμμαχία πραγματοποιεί στη διεθνή σκακιέρα, γεγονός που υπερβαίνει κατά πολύ τον πολιτικό ορίζοντα της Ελληνικής Πολιτείας και τις δεκτικότητες της κοινωνίας των πολιτών. Αν πριν από είκοσι επτά χρόνια έπρεπε να εσωτερικεύσουμε ψυχολογικά ότι ανήκαμε στη Δύση, τώρα πρέπει να χωνέψουμε ότι ανήκομεν εις τους ισχυρούς. Κι αν δεν το πιστεύουμε εμείς, το πιστεύουν οι «απέξω» ­ για καλό μας αλλά και για κακό μας στην περίπτωση της διεθνούς τρομοκρατίας.

2. Η κοινωνία. Η Ελλάδα, λοιπόν, μέλος της κυρίαρχης συμμαχίας των αρχών του 21ου αιώνα, έρχεται αντιμέτωπη με ζητήματα πολέμου και ειρήνης, επανακαθορισμού της εθνικής ασφάλειας και του εθνικού συμφέροντος, εκπληκτικής και αιφνίδιας διεύρυνσης του γεωπολιτικού χώρου άμεσου ή έμμεσου ενδιαφέροντός της. Πρωτόγνωρα διλήμματα τίθενται στις πολιτικές ηγεσίες αλλά και στον καθένα μας καθώς υποχρεωνόμαστε ως πολίτες «να πάρουμε θέση», να κρίνουμε καταστάσεις που ξεπερνούν τα πολιτικά και ηθικά ανακλαστικά που αναπτύξαμε κατά την περίοδο του Διπολισμού. Πιο δύσκολη είναι η εξοικείωση για τους αριστερούς που διαμορφωθήκαμε μέσα σε μια κουλτούρα αντίστασης και αντιπολίτευσης, χωρίς να χρειαστεί να μπούμε στη θέση και στα διλήμματα εκείνου που πρέπει να χρεωθεί «σκληρές» αποφάσεις (η Βάσω Κιντή, Αυγή - Ενθέματα, 7.10.01, ανέλυσε εξαιρετικά αυτά τα διλήμματα αλλά και τις αναγκαίες επιλογές). Μόνο οι φονταμενταλιστικά ειρηνιστές και οι αντιρρησίες συνείδησης έχουν πια εύκολες απαντήσεις που να μην είναι υποκριτικές ή στρεψόδικες. Βεβαίως, η ευθύνη για την προετοιμασία της ελληνικής κοινωνίας να εξοικειωθεί με τις νέες συνθήκες και τη νέα θέση της χώρας, να στοχαστεί πάνω στα νέα διλήμματα, ανήκει πρωτίστως στο ΠΑΣΟΚ, στη Ν.Δ. και στους διαμορφωτές γνώμης των μεγάλων μαζικών μέσων επικοινωνίας.

3. Η ηγεσία. Όταν οι ψυχολογικές εντάσεις που προκαλεί ένα συγκλονιστικό γεγονός καταλαγιάζουν, οι πολίτες μιας χώρας καταγράφουν με ψυχραιμία τη συμπεριφορά των ηγετών τους στη δύσκολη στιγμή. Από την ώς τα σήμερα στάση, θα θυμηθούν την υπευθυνότητα του Σημίτη, του Γ. Παπανδρέου, του Τσοχατζόπουλο που κατείχαν τα νευραλγικά πόστα. Θα σημειώσουν τη μετριοπάθεια του Καραμανλή και την πολιτική παρουσία της Ντόρας Μπακογιάννη. Θα σταθούν αμήχανα μπροστά στην τελευταία μανία του Κωνσταντόπουλου να υποτιμά τον εαυτό του σε «κουφές» συναναστροφές. Θα βάλουν από ένα μηδενικό στον Χριστόδουλο και την Παπαρήγα, λέγοντάς τους ότι τη στιγμή της κρίσης οι λέξεις των ταγών ζυγίζουν βαριά και εκατό μετέπειτα «διευκρινίσεις» δεν αρκούν να τις αναιρέσουν.

4. Ο πόλεμος. Η πολεμική απάντηση των ΗΠΑ στο τρομοκρατικό χτύπημα της Νέας Υόρκης ήταν και αναπόφευκτη και δικαιολογημένη. Το σύνθημα «οφθαλμός αντί οφθαλμού αφήνει τον κόσμο τυφλό» είναι γενικά σωστό και ωραίο, αλλά μια μεγάλη χώρα δεν μπορεί να υποστεί τρομοκρατική επίθεση τέτοιας διάστασης χωρίς να αντιδράσει. Μια Αμερική υπό το κράτος υστερικού φόβου είναι επικίνδυνη για τα χειρότερα. Πιστεύω επίσης ότι μια στάση «ίσης απόστασης» δεν έχει ούτε πολιτικό, ούτε ηθικό έρεισμα στη συγκεκριμένη περίπτωση. Εξάλλου, το «μήνυμα» του Μπιν Λάντεν ήταν τρομακτικό στην αλαζονεία του, στο πολιτικό του περιεχόμενο και παραληρηματικό στην ηθική του διάσταση, και έτσι υπερκάλυψε το «μέσον» ­ δηλαδή, τη γοητεία που εκπέμπει η εικόνα του ασκητικού προφήτη στα βουνά. Βεβαίως, μια πολιτική επιλογή κρίνεται (όχι μόνο αλλά και) εκ του αποτελέσματος, ειδικά δε η συγκεκριμένη, της οποίας ο χαρακτήρας είναι και πρέπει να μείνει αστυνομικο-στρατιωτικού τύπου παρά τυπικά στρατιωτικού. Έτσι το αποτέλεσμα θα κριθεί και από τις πολιτικές επιλογές των ΗΠΑ και της Δύσης μετά το τέλος των πολεμικών επιχειρήσεων. Η εμπειρία από τη συμπεριφορά μετά τους δύο προηγούμενους πολέμους δεν είναι καθόλου ενθαρρυντική. Στον πόλεμο του Κόλπου, ο οποίος διεξήχθη κατά την τελευταία σχεδόν στιγμή του διπολικού κόσμου, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι είχαν επικαλεστεί μια νέα δημοκρατικότερη διεθνή τάξη. Η υπόσχεση έμεινε κενό γράμμα, το Ιράκ εξέπεσε σε κράτος - παρία πάντα υπό το δικτατορικό καθεστώς του Σαντάμ, ενώ κατά καιρούς έγινε πεδίο βολής για εσωτερικούς πολιτικάντικους λόγους των ΗΠΑ. Η διεθνής επέμβαση στη Γιουγκοσλαβία ξεκίνησε για την αποτροπή της εθνοκάθαρσης και με την επίκληση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Κατέληξε στην υποχρεωτική μόνιμη παρουσία του ΝΑΤΟ σε μια σειρά προτεκτοράτων, στα οποία δρουν σχεδόν ανενόχλητες συμμορίες, μαφίες και «νονοί». Αν τον σημερινό πόλεμο ακολουθήσουν νέες επιθέσεις κατά κρατών, όπως τα γεράκια της κυβέρνησης Μπους υποστηρίζουν, τότε πιστεύω ότι η «διεθνής συμμαχία κατά της τρομοκρατίας» δεν θα κρατήσει ούτε μία εβδομάδα και η υπόθεση θα εξελιχθεί σε μια γενικευμένη διεθνή αποσταθεροποίηση με απρόβλεπτες σήμερα συνέπειες.

5. Η Δύση. Στην πραγματικότητα, όμως, η Δύση έχει βάλει πλέον, σχεδόν ασυναίσθητα, πολύ υψηλά τον πήχυ. Ακόμα και αν αυτή η διεθνής περιπέτεια εξελιχθεί κατά τον λιγότερο κακό τρόπο και κάποτε τελειώσει, η συμπεριφορά των ΗΠΑ, της Δύσης, του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε. στο μέλλον θα πρέπει να ανταποκρίνεται σε πολύ πιο απαιτητικά κριτήρια δικαιοσύνης και δημοκρατικότητας ώστε να κερδίζει τη συναίνεση τόσο του υπόλοιπου κόσμου όσο και των ίδιων των λαών τους. Με άλλα λόγια, ο διεθνής ρόλος τους θα απαιτεί πολύ μεγαλύτερη πολιτική και ηθική νομιμοποίηση, ενώ αντίθετα η επιβολή των απόψεών τους με την απροκάλυπτη ισχύ ή ακόμα χειρότερα με τη βία θα συναντά όλο και μεγαλύτερες αντιδράσεις. Πράγματι, ο σημερινός πόλεμος κρύβει πολύ μεγαλύτερους κινδύνους από τους προηγούμενους. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός απευθύνει μια τρομακτική πρόκληση στον κόσμο: την πολιτικοποίηση των Πολιτισμών και τη σύγκρουσή τους. Η απάντηση της Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου για να είναι μακροπρόθεσμα αποτελεσματική πρέπει να στηριχτεί σε ό,τι εκπολίτισε την Πολιτική και σε ό,τι εξασφάλισε τη συνύπαρξη των πολιτισμών: την ανοχή, τον διάλογο, την υπόταξη της ισχύος σε κανόνες και αξίες. Αυτή η εκδοχή Πολιτικής πρέπει να αποτυπωθεί στις δομές και στους θεσμούς του μεταδιπολικού κόσμου.

6. Οι ’ραβες. Οι ΗΠΑ και οι μεγάλες δυνάμεις έχουν ουσιαστικές ευθύνες για την ένταση που διαπερνά τον αραβικό κόσμο αλλά η απολυτοποίηση αυτών των ευθυνών που παρακολουθούμε να γίνεται από πολλούς σχολιαστές είναι λαθεμένη και παραπλανητική. Η σημερινή κρίση έχει εξίσου βαθιές ρίζες στα ενδογενή προβλήματα που μαστίζουν εδώ και δεκαετίες τον αραβικό κόσμο. ’λλωστε ο ισλαμικός φονταμενταλισμός στρεφόταν ώς τις 11 Σεπτεμβρίου εναντίον των Αράβων. Είχε κοστίσει 100 χιλιάδες νεκρούς στην Αλγερία. Το ίδιο το μήνυμα του Μπιν Λάντεν είχε ως κύριο στόχο την κινητοποίηση των ισλαμιστών εναντίον συγκεκριμένων αραβικών καθεστώτων με πρώτο εκείνο της Σαουδικής Αραβίας, το οποίο κάθεται πάνω στα 2/3 της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η Δύση υπερασπίστηκε επί δέκα χρόνια τους μουσουλμάνους στη Βοσνία και το Κόσοβο.

7. Η ισλαμολογία. Γι' αυτό τον λόγο είναι επικίνδυνες οι «ερμηνείες» της σημερινής σύγκρουσης που εστιάζονται σχεδόν αποκλειστικά στον θρησκευτικό παράγοντα (τα μικρά ιδίως τηλεοπτικά κανάλια ανεβάζουν πια κάθε βράδυ το έργο Ο Καραγκιόζης ισλαμολόγος). Αν βλέπεις τον αραβικό κόσμο σαν απέραντο Τζιχάντ τότε ο αραβικός κόσμος θα γίνει απέραντος Τζιχάντ. Μας το δίδαξε η Γιουγκοσλαβία και η εγκληματική επιλογή του Μιλόσεβιτς: η σύγκρουση πολιτισμών μπορεί να γίνει μια προφητεία που αυτοεκπληρώνεται. Σε περίοδο κρίσης και μετάβασης, αν μια πολιτική εξουσία αποφασίσει για δικούς της λόγους να υποκινήσει την πολιτισμική σύγκρουση, τότε η σύγκρουση θα ξεσπάσει και ο «πολιτισμός» θα φανεί εκ των υστέρων ως αρχική αιτία της σύγκρουσης. Οι αραβικές χώρες αποτελούνται όχι από αγωνιστές του Ισλάμ, αλλά από άνδρες και γυναίκες, που αγωνίζονται να ζήσουν, που παράγουν, χωρίζονται σε τάξεις και στρώματα, οργανώνονται πολιτικά και πιστεύουν στον ίδιο Θεό αλλά με διαφορετικούς τρόπους. Ζουν εξάλλου στον ίδιο ιστορικό χρόνο με εμάς ­ ακόμα και οι Ταλιμπάν που δεν πρεσβεύουν μια σύγχρονη, έστω και αποτρόπαιη, χρήση της παράδοσης. Αντί λοιπόν τις ατέλειωτες ισλαμιάδες του ποδαριού, θα ήταν ίσως χρησιμότερο να μας έδειχναν τα κανάλια πώς ζουν οι Ιρακινοί, οι Σύροι, οι Σαουδάραβες και όλοι οι άλλοι ’ραβες σήμερα.

8. Οι ανισότητες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η συγκεκριμένη ισλαμική τρομοκρατία έχει σύνθετα αίτια και μια αυτονομία από τις κοινωνικές συνθήκες των περιοχών που την στεγάζουν. Συνεπώς, δεν μπορεί να εξηγηθεί ευθέως και απλώς με τις ανισότητες του σημερινού κόσμου. Από εδώ όμως, μέχρι να αποσυνδέουμε τελείως τις αιτίες της τρομοκρατίας από τις ποικίλες ανισότητες, η απόσταση είναι μεγάλη. Πόσο μάλλον να χαρακτηρίζονται οι απόψεις που επιμένουν στον ρόλο των ανισοτήτων «χονδροειδής παλαιομαρξισμός». Ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας James Wolfensohn δεν κινδυνεύει να θεωρηθεί υποθέτω ούτε «νέος» ούτε «παλαιομαρξιστής», υποστηρίζει όμως το προφανές (Repubblica, 7.10.01): «Η φτώχεια από μόνη της δεν οδηγεί ευθέως και αμέσως στη σύγκρουση, και ακόμα λιγότερο στην τρομοκρατία. Αντί να αντιδράσουν στη στέρηση επιτιθέμενοι εναντίον άλλων, η μεγάλη πλειοψηφία των φτωχών αφιερώνει τις δυνάμεις της στον καθημερινό αγώνα να εξασφαλίσει φαΐ, κάποιο εισόδημα και το μέλλον των παιδιών της. Ξέρουμε όμως ότι ο αποκλεισμός μπορεί να γεννήσει βίαιες συγκρούσεις. Μια προσεκτική ανάλυση μάς δείχνει ότι οι εμφύλιοι πόλεμοι προήλθαν όχι τόσο από τις εθνοτικές διαφορές ­ συνήθης αποδιοπομπαίος τράγος ­ αλλά από ένα σύνολο παραγόντων στους οποίους, πρέπει να το αναγνωρίσουμε, η φτώχεια είναι πάντα παρούσα. Οι χώρες που σπαράσσονται από συγκρούσεις γίνονται ύστερα φιλόξενα λιμάνια για τους τρομοκράτες».

9. Το σκίρτημα. Δυστυχώς όμως για τη Δύση και για όλο τον κόσμο, οι αντιδράσεις που προκαλούν οι ανισότητες δεν θεραπεύονται απλώς με την αναδιανομή εισοδήματος μεταξύ Βορρά και Νότου. Η ανισότητα έχει πολλές όψεις και συνήθως οι μη οικονομικές τροφοδοτούν ισχυρότερες αντιδράσεις και πολυδιάστατες διεκδικήσεις ισοτιμίας, συμμετοχής και αμοιβαίου σεβασμού. Είναι εξάλλου κοινός τόπος ότι ο «φθόνος» δεν στρέφεται εναντίον του αόρατου και του απλησίαστου προνομιούχου αλλά του ορατού και του πλησίον (δεν ζηλεύουμε τη λιμουζίνα του Ρότσιλντ αλλά το αυτοκίνητο του γείτονα). Η τηλεοπτική εικόνα του πολέμου φέρνει πλησιέστερα τον ισχυρό και τον αδύναμο. Το ανθρώπινο εσωτερικό σκίρτημα απέναντι σε αυτή την εικόνα θα είναι ασφαλώς ο μεγάλος υπόγειος κοχλασμός που θα απαιτήσει μια δικαιότερη διεθνή τάξη προκειμένου να μην κυλήσει ο Κόσμος όλος στο χάος.

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών