Το δυστύχημα του «Σάμινα» δείχνει τις ευθύνες μιας κοινωνίας και όχι τόσο μιας κυβέρνησης
...διότι η διασφάλισις του θαλασσίου ταξιδίου είναι έργον πάντων αυτών, καθ' όσον τούτο ακριβώς έκαστος του πληρώματος επιθυμεί. Ομοίως λοιπόν και επί των πολιτών· μολονότι ανόμιοι είναι,έργον έχουν άπαντες την διασφάλισιν της κοινωνίας, δεδομένου δε ότι κοινωνία είναι αυτή η πολιτεία, έπεται ότι η αρετή του πολίτου τελεί εν αναφορά προς την πολιτείαν.
Αριστοτέλους, Πολιτικά
Σήμερα πια έχουμε την ψυχολογική απόσταση για να πούμε πως το ναυάγιο του «Σάμινα» γρήγορα εξελίχθηκε σε ναυάγιο του πολιτικού και δημόσιου λόγου. Το έργο το είχαμε ξαναδεί. Σε κρίσιμα γεγονότα, η αντιπολίτευση μοιάζει με στρατό που προελαύνει γρήγορα και βαθιά στο εχθρικό έδαφος για να ανακαλύψει ξαφνικά ότι έχει χάσει την επαφή του με τις βάσεις ανεφοδιασμού δηλαδή, με την αίσθηση του μέτρου και με τα πραγματικά δεδομένα. Τότε η κυβέρνηση αντεπιτίθεται, βοηθούμενη ίσως από ένα βαρυσήμαντο νέο γεγονός που λες συμβαίνει επίτηδες για να αποκαταστήσει τις σωστές διαστάσεις των πραγμάτων. Τέτοια ήταν η διελκυστίνδα των τριών τελευταίων εβδομάδων. Ξεκινώντας από μια τραγωδία, που όσες προεκτάσεις και αν είχε, οφειλότανε απ' ό,τι έως τώρα φαίνεται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε ανθρώπινο λάθος, η αντιπολίτευση επιδόθηκε σε μια προσπάθεια άμετρης πολιτικής εκμετάλλευσης. Το ΠΑΣΟΚ, απασχολημένο με τις εσωτερικές κοτερομαχίες και ίσως αυτοενοχοποιημένο εξαιτίας τους, δεν αντέδρασε συντεταγμένα, διεκδικώντας τουλάχιστον το προφανές που ξέρει κάθε ταξιδιώτης: ότι η ελληνική ακτοπλοΐα τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει πρόσωπο, είναι η μέρα με τη νύχτα. Η κυβέρνηση επιπλέον, πληρώνει αυτό τον καιρό την post coitum εθνική μελαγχολία που φαίνεται να εκδηλώνεται σε χώρες που «στρεσαρίστηκαν» πολύ για να μπουν στην ΟΝΕ (π.χ. Ιταλία). Πάνω εκεί όμως συνέβη η συγκλονιστική λαϊκή εξέγερση που έδιωξε επιτέλους τον δικτάτορα του Βελιγραδίου και επανέφερε τη Σερβία, ύστερα από δέκα χρόνια, στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ήρθε τότε η σειρά της κυβέρνησης να εισπράξει τα οφέλη μιας σωστής σε γενικές γραμμές πολιτικής που ακολούθησε στο «γιουγκοσλαβικό» τα τελευταία τρία χρόνια, ισορροπώντας επί ξηρού ακμής, με τη βοήθεια μόνο ενός μέρους της ανανεωτικής Αριστεράς και σε σύγκρουση με την παραληρηματική ταύτιση της Δεξιάς, του ΚΚΕ και του μεγαλύτερου μέρους του ΠΑΣΟΚ με τη δικτατορία του Μιλόσεβιτς. Θα πεις, δεν χάθηκε ο κόσμος! Έτσι είναι το παιχνίδι του κομματικού ανταγωνισμού. Και στο κάτω κάτω δεν διακυβεύονται τα πάντα, ούτε συγκρούονται ο Ναπολέων με τον Κουτούζωφ!
Σύμφωνοι, απλώς η αμετροέπεια συνήθως σκεπάζει ή διαβάλλει το ουσιαστικό: ότι το δυστύχημα του «Σάμινα» δείχνει τις ευθύνες μιας κοινωνίας και όχι τόσο μιας κυβέρνησης. Αν μάλιστα στο ναυάγιο προσθέσουμε π.χ. τις πυρκαγιές ή το απίθανο κυκλοφοριακό μπάχαλο των μεγάλων πόλεων, τότε έχουμε για άλλη μια φορά την θλιβερή διαπίστωση: η δημόσια σφαίρα έχει γίνει ο χώρος στον οποίον μετακυλίονται οι ιδιωτικές διαστροφές μιας πλούσιας πλέον εγωιστικής καταναλωτικής κοινωνίας. Λέω η δημόσια σφαίρα εννοώντας τον χώρο, τις λειτουργίες, τις υπηρεσίες, τους θεσμούς, την ηθική, όλα όσα συνιστούν τις προϋποθέσεις του κοινωνικού βίου, όλα όσα ο πολίτης οφείλει να υπερασπίζεται από τα κοντόφθαλμα συμφέροντα ή τον «ωχαδελφισμό» του ιδιώτη.
Η εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις λένε: ένα νεαρό ζευγάρι ανοίγει το παράθυρο του ακριβού αυτοκινήτου και πετάει το κουτί της κοκακόλας στον δημόσιο δρόμο. Τι είναι αυτό; Είναι η συνήθης χρονική υστέρηση των ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών έναντι της οικονομικής - κοινωνικής ανάπτυξης; Είναι η ολιγόχρονη παράταση του παραδοσιακού «δε βαριέσαι» μέσα στο νέο μοντέρνο σκηνικό; Είναι η μεταβατική και γι΄αυτό παροδική καρικατούρα μιας εξευρωπαϊσμένης Ψωροκόσταινας; Κατά ένα μέρος ναί. Δυστυχώς όμως σημασία έχει το υπόλοιπο μέρος: ότι ο χαρακτήρας της ανάπτυξης της χώραςενθαρρύνει και επιβραβεύει συμπεριφορές μοντέρνου και παραδοσιακού ατομισμού χωρίς να παράγει ταυτόχρονα επαρκείς αντίρροπες δυνάμεις που να διασώζουν το αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και να αναβαθμίζουν την δημόσια σφαίρα. Όταν λέω «ο χαρακτήρας της ανάπτυξης» δεν εννοώ τον φιλελεύθερο καπιταλισμό που παγκοσμίως σήμερα βασιλεύει. Θα ήταν σαν να εκτοξεύουμε το πρόβλημα στα ύψη της γενικολογίας επίτηδες, για να ξεπεράσει την δική μας ακτίνα δράσης. ’λλωστε το γενικό μοντέλο δεν απαλείφει τους εθνικούς δρόμους και τα εθνικά χαρακτηριστικά. Οι χώρες που στο παρελθόν ανέπτυξαν σταθερές δομές δημόσιου βίου και αντίστοιχης κουλτούρας, τις διατηρούν περισσότερο από εκείνες που δεν τις είχαν. Η Ελλάδα υστερούσε και υστερεί. Με αποτέλεσμα ο ιδιωτικός πλουτισμός να γίνεται αιτία δημόσιας φτώχειας· οι ατομικές δυνατότητες και ελευθερίες να αυξάνουν, αλλά να γίνονται αιτίες απαξίωσης της δημόσιας σφαίρας και υπονόμευσης της κοινωνικής ευθύνης.
Το πρόβημα λοιπόν που έθεσε με τραγικό τρόπο το ναυάγιο, είναι η τιμή της Πόλεως ή μάλλον η προάσπισή της από τις δικές μας ασέλγειες. Σήμερα, η αναστήλωση του δημόσιου ήθους και της κοινωνικής ευθύνης είναι το αφετηριακό ηθικό αξίωμα για τη θεμελίωση μιας σοβαρής μεταρρυθμιστικής πολιτικής. Μια νέα ηθική του πολίτη, ως προϋπόθεση αλλά και ζητούμενο μιας κοινωνίας που γίνεται όλο πιο πλούσια, εγωιστική και αποξενωτική, αλλά μέσα από τις κρίσεις και τις τραγωδίες, καταλαβαίνει ότι παραμένει ανθρώπινα ευάλωτη και έχει ανάγκη τους δεσμούς αλληλεγγύης, συλλογικότητας και δικαιοσύνης.
Μπορεί το ζητούμενο να έχει χίλιες όψεις και χίλιες δυσκολίες, έχει όμως και κάποιες σταθερές που περνάνε σήμερα από τα χέρια μας τα χέρια της Πολιτικής και της δράσης των πολιτών. Όπως π.χ. η ανάγκη να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος ατομικού πλουτισμού και δημόσιας φτώχειας, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο την υπεράσπιση της δημόσιας σφαίρας. Δεν πρόκειται για την επιτροφή σε μια θεωρητικά εξαντλημένη συζήτηση της σχέσης κράτους - αγοράς, ούτε για συνταγή ενός νέου «κρατισμού». Πρόκειται για την υπεράσπιση της κοινής μας ζωής από τα υπερβολικά πια κόστη που της φορτώνει η ατομική μας βολή. Κανένας δεν εμποδίζει την ατομική σου ελευθερία να πάρεις το ατομικό σου μέσο συγκοινωνίας και να πας όπου θέλεις, αλλά όταν μπλοκάρεσαι δεν θα μπεις στο λεωφορειόδρομο φορτώνοντας σε εμάς το κόστος της ατομικής σου επιλογής. Ο καθένας μας μπορεί να πολλαπλασιάσει την εικόνα και τα παραδείγματα. Οι σύγχρονες κοινωνίες ήδη βρίθουν και αυξανόμενα παράγουν συγκρουσιακές καταστάσεις («διλήμματα φυλακισμένου» τα λέει η πολιτική επιστήμη) στις οποίες η έλλειψη συνεργασίας και κανόνων επιδεινώνει τη θέση όλων, ενώ η συνεργασία θα βελτίωνε τη θέση όλων χωρίς να ζημιώσει κανέναν. Για τους ψηφοδεείς πολιτικούς, νομάρχες ή δημάρχους αυτά τα παιχνίδια θετικού αθροίσματος είναι σημαντικά, γιατί μετριάζουν τον φόβο του πολιτικού κόστους και έτσι ίσως πειστούν να μην πετάνε τα σκουπίδια μέσα στα δάση.
Για τους σοβαρούς και πεισμένους όμως μεταρρυθμιστές αυτή η αμυντική υπεράσπιση των κεκτημένων δικαιωμάτων της συλλογικότητας από τις επιθέσεις του χορτασμένου πλέον ατομισμού και ωχαδελφισμού είναι το πρώτο μόνο βήμα. Αντιστοιχεί, ας πούμε, στην πρωτόλεια συνειδητοποίηση πωςτιμή της πόλεως δεν σημαίνει πόσο πάει το τετραγωνικό, δικέ μου. Τα επόμενα βήματα είναι να αναδείξουν την προτεραιότητα της δημόσιας σφαίρας, του αισθήματος κοινωνικής ευθύνης σε μείζονα θέματα πολιτικής - ιδεολογικής αντιπαράθεσης και σε σημαίες της προοδευτικής διακυβέρνησης. Να ξαναθέσουν δηλαδή στη βάσανο της δημοκρατικής αντιπαράθεσης και του πολιτικού διαλόγου τις ίδιες τις επιλογές, τους στόχους και τα μέσα της ανάπτυξης, της κατανάλωσης και της κοινωνικής συμβίωσης, δίνοντας και πάλι νόημα στην διάκριση Δεξιάς - Αριστεράς, συντήρησης - προόδου.
Το θέμα εκκρεμεί σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά στην Ελλάδα αποκτάει δραματικές διαστάσεις. Μέχρι τώρα ήμασταν μια χώρα ασαφών ταξικών διαχωρισμών και περιορισμένων κοινωνικών ανισοτήτων καθ΄όσον κυριαρχούσε ένας όγκος μεσαίων και μικροαστικών στρωμάτων. Σήμερα ο συγκεκριμένος χαρακτήρας καπιταλιστικής ανάπτυξης εισάγει στην Ελλάδα αποκλίνουσες δυναμικές στο μεσαίο κοινωνικό χώρο. Αν αυτό αληθεύει, τότε η αναβάθμιση της δημόσιας σφαίρας και η υπεράσπιση του αισθήματος κοινωνικής ευθύνης γίνεται επιτακτικότερη: γιατί αντικαθιστά τις παραδοσιακές δομές κοινωνικής συνοχής που χάνονται· γιατί δημιουργεί πεδίο σύγκλισης των συμφερόντων των μεσαίων με τα αδύναμα στρώματα της κοινωνίας· γιατί στη βάση αυτή μπορεί να συγκροτηθεί ένα κοινωνικά πλειψηφικό μεταρρυθμιστικό πολιτικό ρεύμα που κινείται από την ανανεωτική Αριστερά έως τον φιλελευθερισμό εκείνον που δεν τρομάζει εκ των προτέρων με την ιδέα της δημόσιας ρύθμισης ή παρέμβασης.
Σ΄αυτά όμως τα θέματα αξίζει να επανέλθει κανείς, γιατί συγκροτούν την πολιτική ατζέντα της προσεχούς περιόδου καθώς θα βγαίνουμε από την μετά-ΟΝΕ μελαγχολία και αμηχανία μας.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας και ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών