Ουδεμία αμφιβολία υπάρχει για το ποιοι είναι οι ητημένοι στην υπόθεση του Ασφαλιστικού. Μένει να δούμε ποιοι θα είναι οι μελλοντικοί νικητές. Η δομική ακινησία ή η μεταρρυθμιστική δυναμική; Η παραλυτική ισορροπία του συστήματος εξουσίας ΠΑΣΟΚ (συμπεριλαμβανομένου του συνδικαλιστικού βραχίονα) ή η εκκίνηση μιας πολιτικής μεταρρυθμίσεων με συνοχή και προοπτική; Προς το παρόν το σκηνικό είναι ασαφές. Η κυβέρνηση και το ΠΑΣΟΚ βρίσκονται σε πλήρη σύγχυση. Η ΓΣΕΕ ακόμα δεν έχει δείξει ότι είναι ικανή να διαχειριστεί τη νίκη της: αν θα μπορέσει δηλαδή να μετατρέψει τη νεκρανάσταση της κοινωνικής αντιπροσωπευτικότητάς της σε πολιτική πρωτοβουλία ή θα τη σπαταλήσει υπερεκτιμώντας τη δύναμη και την «εντολή» που πήρε από τη μαζική διαδήλωση της 26ης Απριλίου. Η κυβέρνηση «καθάρισε το τραπέζι» από τις προτάσεις, αλλά μαζί με τις προτάσεις έφυγε και το τραπέζι. Η ΓΣΕΕ περιφέρει ανεπισήμως κάποιες «σκέψεις», κάποιους δικούς της λογαριασμούς, με άγνωστους προς το παρόν παραλήπτες. Κάποια στιγμή όμως και σύντομα οι «σκέψεις» πρέπει να βρουν το τραπέζι. Να οριστεί ο χρόνος και ο τόπος του διαλόγου με πρώτο θέμα τη διάγνωση του προβλήματος, δηλαδή την κατάθεση των εκατέρωθεν απόψεων για το πού βρίσκεται το σημερινό ασφαλιστικό σύστημα και ποια είναι η προοπτική του. Τόσο η κυβέρνηση όσο και η ΓΣΕΕ οφείλουν να κάνουν επιτέλους αυτό που έως τώρα θεώρησαν περιττό: να ενημερώσουν και να αφήσουν τον χρόνο στην κοινωνία να κατανοήσει πριν απ' όλα το μέγεθος και τις παραμέτρους του προβλήματος. Θα ήταν τρελό και ανεύθυνο να μην μπορέσουν να κάνουν ούτε αυτό το πρώτο βήμα. Και ο καλύτερος τρόπος είναι η ευθύτητα. Αντιθέτως, η σημερινή κατάσταση όπου κυβερνητικά στελέχη ντουφεκάνε στον αέρα σκόρπιες προσωπικές «ιδέες» και η ΓΣΕΕ ελίσσεται προκαταβολικώς με συγκεχυμένα προαπαιτούμενα, επιβαρύνουν με ανορθολογισμό και πολιτικαντισμό ένα πρόβλημα που επιδέχεται διαφορετικές λύσεις, για την επιλογή όμως μεταξύ αυτών χρειάζονται καθαρά λόγια, καθαροί λογαρισμοί και διαφάνεια.
Η πιθανότερη εξέλιξη είναι ότι στο προσεχές μέλλον το ασφαλιστικό πρόβλημα θα αντιμετωπιστεί με την εθνική πολιτική μέθοδο που συνοπτικά αποκαλείται κόψε - ράψε - έκλεισε. Κάτι από δω, κάτι από κει, λίγη «δημιουργική λογιστική», λίγη προσθαφαιρετική κοινωνιολογία, θα βρεθεί μια «λύση» που δεν θα ενοχλεί κανέναν, ούτε ίσως το ίδιο το Ασφαλιστικό καθώς επί της ουσίας απλώς θα το μερεμετίσει. Η εν λόγω μέθοδος διευκολύνεται από το γεγονός ότι η αντιμετώπιση τόσο της κυβέρνησης όσο και της ΓΣΕΕ ξεκινούν από μια κοινή βάση: τη διατήρηση της υπάρχουσας δομής του ασφαλιστικού συστήματος. Οι προτάσεις της κυβέρνησης κλαδεύουν το δέντρο αφήνοντας το ίδιο σχήμα. Συμπιέζει προς τα κάτω, προσπαθεί να αντιμετωπίσει τη χειρότερη πληγή του Ασφαλιστικού (τη μαζική πρόωρη συνταξιοδότηση, συνήθως με την κατώτατη σύνταξη είτε γιατί υπάρχει άλλο εισόδημα είτε γιατί βρίσκεται δεύτερη δουλειά αδήλωτη), διατηρώντας όμως την ίδια δομή και τον ίδιο υπερκανονιστικό πατερναλισμό, ο οποίος δεν αφήνει κανένα περιθώριο ατομικής επιλογής και ευθύνης στον ασφαλισμένο. Οι κυκλοφορούσες ως «σκέψεις της ΓΣΕΕ» ασχολούνται μόνο με το πρόβλημα της χρηματοδότησης, λησμονώντας ότι τα επιπλέον χρήματα διοχετεύονται σε ένα στρεβλό, άνισο και ελάχιστα αναδιανεμητικό σύστημα χαμηλών παροχών και υπηρεσιών για τους πολλούς. Σαν να χύνεις περισσότερο νερό σε ένα σύστημα με τρύπιους σωλήνες, από το οποίο αρκετό νερό πάει χαμένο, κάποιοι πίνουν με μεγάλους κουβάδες, οι πολλοί με ποτηράκια, και κάποιοι καθόλου.
Στις παρούσες πολιτικές συνθήκες, ιδίως μετά το αυτοκαταστροφικό άνοιγμα του ζητήματος, η επιλογήκόψε - ράψε - έκλεισε ίσως αποδειχθεί η μόνη δυνατή για την κυβέρνηση. Ήδη η έμφυτη και αυθόρμητη ροπή του συστήματος εξουσίας ΠΑΣΟΚ πιέζει, «κλείστο να πάει στο διάολο», ποιος ζει, ποιος πεθαίνει το 2015. Ε, λοιπόν, αυτό είναι το μόνο που δεν πρέπει να γίνει. Το Ασφαλιστικό, ως θεμελιώδες τμήμα του κράτους πρόνοιας, είναι και θα είναι πρόβλημα. Όλες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες το αντιμετώπισαν και το αντιμετωπίζουν, συζήτησαν και συζητούν επί χρόνια, πριν και μετά τις μεταρρυθμίσεις που ήδη πραγματοποίησαν. Μεταρρυθμίσεις που δεν ήταν όλες υποταγμένες στη δημοσιονομική αναγκαιότητα, αλλά προσπαθούσαν να κατευθύνουν τις ριζικές δημογραφικές, κοινωνικές, ιδεολογικές και ψυχολογικές αλλαγές που εξελίσσονται στις σύγχρονες κοινωνίες. Η Ελλάδα δεν πρέπει να αποτελέσει εξαίρεση. Δεν μπορεί να κινηθεί μεταξύ δύο άκρων: ή αιφνιδιάζω και πετυχαίνω μια βιαστική συναίνεση ή παύω να μιλάω για το πρόβλημα μέχρι να φθάσει σε νέα κρίση ή να με πιέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπάρχει και η τρίτη οδός: η εμπιστοσύνη ότι μια κοινωνία, έστω και δύσκολα, μπορεί να συζητήσει για το μέλλον της και να συνειδητοποιήσει βαθμιαία τα προβλήματα ή τις δυντότητες. Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε λύση δοθεί στην τρέχουσα σύγκρουση περί το Ασφαλιστικό, αυτή δεν θα πρέπει να κλείνει το θέμα. Χρειάζεται να θεσμοθετηθεί ένα βήμα εθνικού διαλόγου για το Ασφαλιστικό στο πλαίσιο μιας γενικότερης στρατηγικής για τη μεταρρύθμιση του κράτους πρόνοιας στη μεταβιομηχανική περίοδο. Διάλογος χωρίς χρονικό ορίζοντα και με εξελισσόμενη θεματολογία. Στόχος του διαλόγου δεν θα είναι η συμφωνία, αλλά η παρακολούθηση των εθνικών και ευρωπαϊκών εξελίξεων, η καταγραφή και η αποδοχή των αντικειμενικών δεδομένων, η διατύπωση τεκμηριωμένων προτάσεων, η αντιπαράθεσή τους, και, τέλος, η διάχυση της γνώσης ώστε η κοινωνία να συνειδητοποιεί καλύτερα τα προβλήματα και τις δυνατότητες. Η κυβερνητική πράξη δεν θα περιμένει ούτε θα εξαρτάται από την πορεία του διαλόγου.
Δύο αφετηριακές παραδοχές νομίζω ότι είναι απαραίτητες σε αυτόν τον διάλογο. Η πρώτη είναι ότι υπάρχει αυτοτελές πρόβλημα στο ασφαλιστικό σύστημα και γι' αυτό δεν αντιμετωπίζεται μόνο με «εξωγενείς» πολιτικές (απασχόλησης, δημογραφικές, μεταναστευτικές κ.λπ.) όπως συχνά ακούγεται. Πράγματι, στον Πίνακα παρουσιάζονται οι προβολές στο μέλλον της κρατικής χρηματοδότησης ως ποσοστού του ΑΕΠ που έκαναν οι Βρετανοί μελετητές με βάση τρία σενάρια για την εξέλιξη της δημογραφίας, της απασχόλησης, της ανεργίας και των πραγματικών αποδοχών. (Πρόκειται για στατιστικές δοκιμές προκειμένου να φανεί το εύρος των επιπτώσεων στις κρατικές δαπάνες που έχουν οι διάφορες παράμετροι). Οι χαρακτηρισμοί κεντρικό, αυξητικό, πτωτικό είναι δικοί μου, αλλά εκφράζουν την ουσία της διαφοράς τους. Το πτωτικό συνδυάζει όλες τις τάσεις οι οποίες ελαφρύνουν τα ελλείμματα και επομένως μειώνουν τις αντίστοιχες δαπάνες του κράτους. Αντίθετα, το αυξητικό συνδυάζει τις τάσεις που επιδεινώνουν την κατάσταση. Όπως φαίνεται, και στο δημοσιονομικά ευνοϊκότερο σενάριο η αύξηση της κρατικής χρηματοδότησης ως ποσοστού του ΑΕΠ παραμένει σημαντική, αν και αισθητά μικρότερη από το κεντρικό σενάριο. Γεγονός που σημαίνει ότι οι (τρόπος του λέγειν) εξωγενείς πολιτικές ασφαλώς μετρούν, αλλά δεν μας απαλλάσσουν από την ανάγκη παρεμβάσεων στο ίδιο το ασφαλιστικό σύστημα. Πόσο μάλλον αν δούμε ότι το δυσμενές σενάριο οδηγεί σε εκρηκτικές καταστάσεις.
Η δεύτερη αφετηριακή παραδοχή συνίσταται στο ότι ο εθνικός διάλογος δεν μπορεί να περιοριστεί στην κυβέρνηση και τη ΓΣΕΕ. Ο χρονικός ορίζοντας του ζητήματος ξεπερνάει την παρούσα κυβέρνηση, ενώ το εύρος των κοινωνικών ομάδων που αναμειγνύονται ξεπερνάει τους σημερινούς εργαζόμενους ιδίως τις κατηγορίες εκείνες που κατ' εξοχήν αντιπροσωπεύει η ΓΣΕΕ (ΔΕΚΟ, μεσήλικοι, άνδρες). Τα κόμματα ως κατ' εξοχήν φορείς διαφορετικών αντιλήψεων για το γενικό και μακροπρόθεσμο συμφέρον όλης της κοινωνίας αποτελούν εξ ορισμού μετόχους του διαλόγου. Εξίσου όμως σημαντικό είναι να βρεθεί τρόπος να εκπροσωπηθεί η γυναικεία οπτική (ιδίως των σημερινών νέων γυναικών) για το μέλλον του Ασφαλιστικού και του κρατους πρόνοιας. Το πιο ρηξικέλευθο φαινόμενο του καιρού μας είναι η μαζική είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, το οποίο δεν είναι παρά μία από τις εκδηλώσεις μιας νέας αυτογνωσίας και νοοτροπίας του φύλου. Η αλλαγή αυτή ήδη αλλάζει και μελλοντικά προβλέπεται ότι θα ανατρέψει τη σύνολη αντίληψη για την οικογένεια, τις κοινωνικές πολιτικές και υπηρεσίες, τους χρόνους εργασίας και ζωής. Γι' αυτό πολλοί πλέον μιλούν για τον «αιώνα των γυναικών» που έρχεται. Ε, δεν μπορείς να σχεδιάζεις με προοπτική το 2030 και το 2050 χωρίς να δώσεις το ανάλογο βάρος στη γυναικεία οπτική. Και αυτό δεν μπορούν να το εξασφαλίσουν οι ανδροκρατούμενες πολιτικές, κομματικές και συνδικαλιστικές ηγεσίες.
Ευτυχώς, το τραπέζι αυτού του διαλόγου δεν είναι καθαρισμένο από προτάσεις. Υπάρχουν σκέψεις, επεξεργασίες που κυκλοφορούν μεταξύ των ειδικών και των επιτελείων, οι οποίες είναι έτοιμες να κατατεθούν. Και υπάρχει η εμπειρία των άλλων ευρωπαϊκών χωρών που είναι καθοριστική, τόσο γιατί τα ασφαλιστικά τους συστήματα είναι ωριμότερα και πλουσιότερα όσο και γιατί αργά αλλά σταθερά θα αυξηθούν τα κοινά χαρακτηριστικά των ευρωπαϊκών κοινωνικών πολιτικών. Σε έναν τέτοιο διάλογο μπορούν να τεθούν και να ωριμάσουν τολμηρότερες μεταρρυθμίσεις που να αλλάζουν την ίδια τη δομή του ασφαλιστικού συτήματος, ώστε να καταστεί βιώσιμο μεν αλλά ταυτόχρονα περισσότερο αναδιανεμητικό και κυρίως διαφανές: να είναι καθαρό ποιος πληρώνει, πόσο και για ποιον.
Σήμερα, η Ελλάδα ως σύνολο και όχι μόνον η παρούσα κυβέρνηση, μοιάζει ανήμπορη να σχεδιάσει την πορεία της μέσα σε καταστάσεις που αλλάζουν ριζικά. Χρειαζόμαστε θεσμούς, fora, διαδικασίες που να ανυψώνουν τον στοχασμό πέρα από τον ορίζοντα της επόμενης εκλογικής αντιπαράθεσης. Χρειαζόμαστε πολιτική και κόμματα που να βοηθούν την κοινωνία να φανταστεί το μέλλον της.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας τού Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών