Πολύ μελάνι χύθηκε και πολλές κουβέντες σπαταλήθηκαν μετά την 11η Σεπτεμβρίου για να εξηγήσουν ότι «τίποτα δεν θα είναι ίδιο όπως πριν», ότι «τότε άρχιζε ο 21ος αιώνας»
Και μόνο η μεγαλοστομία των διακηρύξεων αρκούσε για να κρατήσουμε μικρό καλάθι. Τι μένει, λοιπόν, στο καλάθι τώρα που ο πόλεμος του Αφγανιστάν τελειώνει; Τι μένει πέρα από τους νεκρούς, τη δυστυχία και τον πόνο; Πρώτα τα καλά. Μένει η γενικευμένη διεθνής αποδοκιμασία της τρομοκρατίας, η έμπρακτη απόδειξη της πολιτικής της αναποτελεσματικότητας, και ο φόβος των κρατών εκείνων που θα ήταν διατεθειμένα να την υποθάλψουν. Μένει ο εντεινόμενος προβληματισμός του μουσουλμανικού κόσμου για το κόστος που συσσώρευσε ο ισλαμικός εξτρεμισμός, και για την ανάγκη να βρεθεί μια γόνιμη σχέση του Ισλάμ με τη Δημοκρατία. Μένει το αυξημένο πλέον ενδιαφέρον της Δύσης για τα προβλήματα και τις εσωτερικές περιπέτειες του μουσουλμανικού κόσμου. Μένει ο θυμός πάρα πολλών Ευρωπαίων για τη γεωπολιτική μιζέρια της Ευρώπης. Μένει η συνειδητοποίηση τού πόσο εύφλεκτο υλικό είναι η «πολιτισμική διαφορετικότητα» και τού πόσο εύκολα πιάνει φωτιά.
Τα κακά, όμως, φαίνονται περισσότερα και βαρύτερα. Κατ' αρχάς μένουν δύο άδειες φόνου, η μία του Μπους και η άλλη του Σαρόν. License to kill, η φράση που μάθαμε από τον χαβαλέ του Τζέιμς Μποντ γίνεται επικίνδυνη εξουσιοδότηση στα χέρια δύο ηγετών κρατών. Στην περίπτωση του Σαρόν ασκείται έμπρακτα. Την ώρα που η διεθνής συμμαχία έβαζε στο στόχαστρο την ισλαμική τρομοκρατία, ο Σαρόν τροφοδοτούσε πολιτικά τούς Παλαιστίνιους ισλαμιστές της Τζιχάντ και της Χαμάς προκειμένου να βγάλει από τη μέση τον Αραφάτ και να δώσει μονομερή στρατιωτική λύση στο παλαιστινιακό πρόβλημα. Στην περίπτωση του Μπους η άδεια φόνου ισχύει δυνάμει. Οι επιτελείς του συζητούν, ευτυχώς διαφωνώντας μεταξύ τους, για τον επόμενο στόχο, αν και έχουν λάβει τις αρνητικές απαντήσεις των ηγετών όλων των άλλων μεγάλων χωρών.
Το δεύτερο κακό που μένει στο καλάθι είναι μια έντονη διάσταση των αντιλήψεων που επικρατούν, από τη μια στις ΗΠΑ, και από την άλλη στον υπόλοιπο κόσμο, αναφορικά με τις αιτίες της τρομοκρατίας, του τρόπου αντιμετώπισής της, καθώς επίσης και με τη γενικότερη πολιτική ρύθμιση των διεθνών σχέσεων. Όχι μόνο μεταξύ της κοινής γνώμης αλλά και των ελίτ, ιδίως των εξωδυτικών (σχετική έρευνα της «Ηerald Τribune» 20-12-2001). Οι ελίτ στον υπόλοιπο κόσμο, κατά πλειοψηφία, θεωρούν ότι οι αιτίες της τρομοκρατίας πρέπει να αναζητηθούν και στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, ότι οι ΗΠΑ δεν πρέπει να επεκτείνουν τον πόλεμο, ότι ευθύνονται για την αδιαλλαξία του Ισραήλ, ότι αποφασίζουν μονομερώς, και ότι έχουν υπερβολική ισχύ στον σημερινό κόσμο. Οι Αμερικανοί, κατά πλειοψηφία, πιστεύουν τα ακριβώς αντίθετα.
Το τρίτο κακό, που περιέχει όλα τα προηγούμενα, είναι η κατεύθυνση που παίρνει η εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης Μπους. Οι Ρεπουμπλικανοί ήλθαν στην εξουσία με μια φιλοσοφία απομονωτισμού, που θα εκφραζόταν με μονομερείς πρωτοβουλίες για την εξυπηρέτηση μιας στενής και στεγνής αντίληψης του εθνικού συμφέροντος των ΗΠΑ, με την αποποίηση της ιδιαίτερης ευθύνης που αναλογεί στη μοναδική υπερδύναμη για την οργάνωση του νέου διεθνούς συστήματος, και την αντιπάθεια στην ιδέα προώθησης νέων μορφών διεθνούς συλλογικότητας και νομιμότητας.
Πολλοί περίμεναν ότι το χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου θα προκαλούσε μια θετική αναθεώρηση αυτής της φιλοσοφίας. Και οι πρώτες κινήσεις τής αμερικανικής κυβέρνησης προκειμένου να οργανώσει τις διεθνείς συνεργασίες για την απομόνωση της τρομοκρατίας φαινόταν να ενισχύουν αυτές τις προσδοκίες. Προς στιγμή. Γιατί σύντομα φάνηκε ότι ο Μπους φτιάχνει ένα μείγμα εξωτερικής πολιτικής συνδυάζοντας τα χειρότερα υλικά της αρχικής «φιλοσοφίας» και της πρόσφατης τραγικής εμπειρίας.
Στυγνή πρόταξη του εθνικού συμφέροντος, αδιαφορία για τα συμφέροντα και τις γνώμες των άλλων, μονομερείς ενέργειες, διεθνείς επεμβάσεις όπου κρίνει και όπως κρίνει. Η ετσιθελική αποδέσμευση από τη συμφωνία απαγόρευσης των αντιβαλλιστικών πυραύλων του 1972, η ταχύτατη επιστροφή στην υποστήριξη της ισραηλινής επιθετικότητας ξεχνώντας τα πρόσκαιρα ανοίγματα στους Παλαιστινίους αποτέλεσαν τα πιο εντυπωσιακά αρνητικά δείγματα. Στην ουσία πρόκειται για μια ωμή πολιτική αντίληψη διαχείρισης του μεταδιπολικού κόσμου. Ωμή και μυωπική, γιατί ο σημερινός κόσμος είναι πολύπλοκος και αλληλεξαρτημένος κατά τρόπο που να μην μπορεί να κυβερνηθεί μονομερώς ούτε να υποταχθεί στη θέληση μιας υπερδύναμης. Το ζήτημα, βεβαίως, είναι πόσο και πώς θα πληρώσουμε την αναπόφευκτη διάψευση.
Είναι σίγουρο ότι η αλαζονεία της υπερδύναμης θα συναντήσει την αντίδραση των υπόλοιπων διεθνών δυνάμεων, μεγάλων και μικρότερων. Είναι επίσης σίγουρο ότι όσο περνά το σοκ οι ίδιοι οι Αμερικανοί θα αρχίσουν να αναρωτιούνται ψυχραιμότερα, γιατί η Αμερική είναι μια μεγάλη δημοκρατική χώρα με πλούσια αποθέματα φιλελεύθερων δυνάμεων. Σε κάθε περίπτωση, το στοίχημα, το διακύβευμα αν προτιμάτε, είναι ο τρόπος πολιτικής διεύθυνσης του μεταδιπολικού κόσμου και της παγκοσμιοποίησης. Αυτό ήταν, άλλωστε, και πριν από την 11η Σεπτεμβρίου. Γιατί ο κόσμος άλλαξε πριν από δέκα χρόνια, το 1991, με την πτώση της ΕΣΣΔ και το τέλος του διπολισμού. Έκτοτε παρακολουθούμε τις δυσκολίες γέννησης ενός νέου διεθνούς συστήματος, από ηγεσίες κατώτερες των περιστάσεων, αρχής γενομένης από τις ΗΠΑ και την Ενωμένη Ευρώπη.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών.