Του Νίκου Μπίστη, Ελευθεροτυπία 24/8/2002
Μία εξ αριστερών ανάγνωση της κλασσικής ταινίας του Τσίμερμαν «Το τραίνο θα σφυρίξει τρεις φορές», βλέπει στον κεντρικό ήρωα τον αντιστεκόμενο προοδευτικό της μακαρθικής περιόδου που μόνος εναντίον όλων πορεύεται στο δρόμο της συνείδησής του. Συμπαθητική αλλά τραβηγμένη ερμηνεία. Η εκ δεξιών όμως του Ρόμπερτ Κέιγκαν είναι προδήλως προκλητική. Τι υποστηρίζει ο Κέιγκαν στο πολύκροτο άρθρο του «ΗΠΑ-Ευρώπη. Το μεγάλο χάσμα». Ότι η Ευρώπη μπορεί να απολαμβάνει την ψευδαίσθηση μιας «μόνιμης ειρήνης κατά Καντ» επειδή οι στρατιωτικά ισχυρές και χωρίς ψευδαισθήσεις ΗΠΑ φυλάσσουν τα σύνορά της, πέρα από τα όποια βρίσκεται«ένας κατά Χομπς κόσμος» όπου κυκλοφορούν λιοντάρια και τίγρεις, δηλαδή ο Σαντάμ Χουσεΐν, οι αγιοταλάχ, οι Κιμ Τζονγκ Λι ( Β. Κορέα) και οι Τζιάνγκ Ζεμίν (Κίνα). Ζώντας μέσα στην ευτυχισμένη ουτοπία τους οι χωρίς στρατιωτική ισχύ Ευρωπαίοι, κάνουν την αδυναμία τους κοσμοθεωρία, βλέπουν τα διεθνή προβλήματα εν γένει ως επιδεχόμενα λογικές και διαπραγματεύσιμες λύσεις, απέχουν από την χρήση δύναμης, κατά συνέπεια ο κόσμος θα κινδυνεύσει σοβαρά. Αλλά ευτυχώς λέει ο Κέιγκαν «ο Γκάρι Κούπερ θα υπερασπιστεί το χωριό είτε το θέλουν οι κάτοικοί του είτε όχι». Η κινηματογραφική αναφορά είναι και η πολιτική ουσία του άρθρου. Μόνο που αναλογίες και πραγματικότητα δεν στηρίζουν την επιχειρηματολογία του.
Ο συνταξιοδοτούμενος μεσήλικας σερίφης είχε μόνη βοήθεια το ήθος, το εξάσφαιρο του και την Γκρέις Κέλλυ και αυτή μετά πολλών βασάνων. Ο Τζωρτζ Μπους αντιθέτως ατενίζει τον κόσμο από το ύψος της γέφυρας δεκατριών πυρηνοκίνητων αεροπλαναφόρων και δυστυχώς με την ανάλογη αλαζονεία. Οι κάτοικοι του χωριού, οι Ευρωπαίοι, δεν είναι ψοφοδεείς και παθητικοί όπως τους εμφανίζει ο Κέιγκαν. Συμπορεύτηκαν με τις ΗΠΑ κατά Μιλόσεβιτς και κατά Αλ Κάιντα-Αφγανιστάν, αρνούνται όμως να προσυπογράψουν μια πολιτική που βλέπει όλα τα παγκόσμια προβλήματα σαν καρφιά, με συνέπεια μόνη απάντηση να μένει το σφυρί. Δεν είναι αφελείς πασιφιστές οι Ευρωπαίοι, αρνούνται την στρατιωτική μονομέρεια.
Αλλά και στο θέμα της «συμμορίας των κακών» τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Προφανώς πρόκειται για καθεστώτα δεσποτικά και αναχρονιστικά που η πιθανή ανατροπή τους ελάχιστους θα λυπήσει. Δεν πρόκειται για πολέμιους του ιμπεριαλισμού, ο Σαντάμ δεν είναι Χο Τσι Μινχ. Όμως και ο βαθμός επικινδυνότητας και οι τρόποι αντιμετώπισης ποικίλλουν. Άλλος ο βαθμός επικινδυνότητας της Αλ Κάιντα, άλλος του Σαντάμ Χουσεΐν, στο οπλοστάσιο του οποίου πρέπει να γίνουν αντικειμενικοί έλεγχοι από αξιόπιστους και αμερόληπτους επιθεωρητές του ΟΗΕ. Στο Ιράν βρίσκεται σε εξέλιξη η σύγκρουση του μετριοπαθούς Χαταμί με τους αγιοτολάχ και την ίδια στιγμή κατασκευάζεται με τη βοήθεια της Ρωσίας αντιδραστήρας πυρηνικής ενέργειας. Λύνεται αυτό το πρόβλημα με το σφυρί; Η ευρωπαϊκή προσέγγιση προσπαθεί να δημιουργήσει αμοιβαίες υποχρεώσεις και ανταλλαγές. Εφόσον το Ιράν επιθυμεί εμπορικές σχέσεις με την Ε.Ε. , πρέπει να κάνει πρόοδο στον πολιτικό πλουραλισμό και στον περιορισμό του οπλοστασίου του. Η Βόρεια Κορέα ξαναρχίζει συνομιλίες με τη Νότια. Τέλος, ουδείς εχέφρων άνθρωπος μπορεί να θεωρήσει ότι η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας θα αντιμετωπισθεί με στρατιωτική ισχύ και δεν θα ανοίξει η πόρτα του παγκόσμιου πυρηνικού τρελοκομείου.
Τέλος ο Γκάρι Κούπερ περισσότερο ίσως από το χωριό και τους κατοίκους υπερασπίστηκε το δίκαιο, την ηθική, τον νόμο με την ευρεία έννοια. Επιπλέον είχε μια σαφή εντολή από τα «κεντρικά». Δεν είναι τυχαίο ότι στο άρθρο του ο Κέιγκαν αξιολογεί μόνο την δύναμη. Αποφεύγει διατυπώσεις που υπήρχαν στα κείμενα του πριν δύο χρόνια όταν θεωρούσε παγκοσμίως επωφελή την αμερικανική ηγεμονία διότι οι ΗΠΑ «δεν ακολουθούν ένα στενό, εγωϊστικό καθορισμό του εθνικού συμφέροντος αλλά εμποτίζουν την εξωτερική τους πολιτική με ένα ασυνήθιστα υψηλό επίπεδο ηθικής». Τώρα αντιθέτως αντιμετωπίζει με ειρωνεία τον «ευρωπαϊκό ιδεαλισμό» όπου η έμφαση δίνεται «στην διαπραγμάτευση, στην διπλωματία και στις εμπορικές σχέσεις, προτιμάται το διεθνές δίκαιο παρά η χρήση δύναμης, η πειθώ παρά ο εξαναγκασμός, η πολυμέρεια παρά η μονομέρεια».
Η νέα διοίκηση του Τζωρτζ Μπους δεν έχει πλέον ανάγκη τον ιδεαλισμό, χαρακτηριστικό προφανώς των αδυνάμων. Ουδέποτε βέβαια οι διεθνείς σχέσεις χαρακτηρίζονταν από έναν αμιγή αλτρουισμό, όποτε όμως κυριάρχησε ο απόλυτος κυνισμός, όμοιος με αυτόν που προπαγανδίζουν σήμερα οι νεοσυντηρητικοί, η ανθρωπότητα μπήκε σε μεγάλες περιπέτειες.
Ο κόσμος συμπεριλαμβανομένης και της καλύτερης πλευράς του, δηλαδή της Ευρώπης, δεν είναι τέλειος. Έχει τίγρεις, λιοντάρια, πείνα, φτώχεια, δικτάτορες, φονταμενταλιστές. Έχει όμως και τους Αμερικανούς. Δεν μπορούν ορισμένοι εκπρόσωποί τους να ισχυρίζονται ότι οι αμερικανικές πολιτικές στο σύνολό τους είναι αμέτοχες της διεθνούς αταξίας και αποσταθεροποίησης. Αντιθέτως οι ΗΠΑ σ’ αυτόν τον ενιαίο κόσμο αποτελούν ένα ηγεμονικό και συμφεροντολογικό παίκτη, ορισμένες ενέργειες του οποίου υπονομεύουν προσπάθειες για διεθνή συνεννόηση. Η απόφαση π.χ. της διοίκησης Μπους να παρέχει απεριόριστη υποστήριξη προς την πολιτική Σαρόν είναι αναμφισβήτητα πηγή περιφερειακής αναταραχής. Αν συνοδευτεί από επίθεση στο Ιράκ, χωρίς μάλιστα νέα νόμιμη εντολή από τα «κεντρικά» δηλαδή τον ΟΗΕ και με δεδηλωμένη την αντίθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το μεγάλο ήδη χάσμα μεταξύ της Ευρώπης και ΗΠΑ θα γίνει αγεφύρωτο.
Στο βάθος υπάρχει μια διαφορετική φιλοσοφία ανάμεσα στη διοίκηση Μπους και στην αργά και βασανιστικά αναδυόμενη κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα για θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η λογικής Μπους είναι μανιχαϊκή και μονομερής. Υπάρχει το απόλυτο κακό που αντιμετωπίζεται μόνο με τη δύναμη που διαθέτει το απόλυτο καλό, δηλαδή οι ΗΠΑ. Αντιθέτως η Ευρώπη ατελώς και με αντιφάσεις προωθεί το μοντέλο της παγκόσμιας διακυβέρνησης, θέλει να καταστήσει συμμέτοχους στα παγκόσμια αγαθά περισσότερους λαούς για να διασφαλιστεί η διαρκής ειρήνη. Μέσα στην Αμερική –και αυτό φάνηκε από τις αντιδράσεις στο άρθρο του Κέιγκαν- υπάρχουν ισχυρές δυνάμεις της λογικής και της συνεργασίας. Το πάνω χέρι αυτή τη στιγμή φαίνεται να το έχουν οι νεοσυντηρητικές αντιλήψεις.
Αν επικρατήσουν αυτές οι απόψεις τότε το τραίνο θα σφυρίξει και πάλι τρεις φορές. Μόνο που αυτή τη φορά δεν θα φέρει στο χωριό μια αντιμετωπίσιμη σε τελευταία ανάλυση συμμορία, αλλά θα σηματοδοτήσει την αντίδραση των κατοίκων του χωριού-πλανήτη στον αλαζόνα σερίφη.