Τα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης χαρακτηρίζονται από εσωτερική αντιφατικότητα αξιών, στόχων και μεθόδων
" Δεν υπάρχει ωστόσο καμία αμφιβολία ότι το κίνημα στο σύνολό του είναι γέννημα της παγκοσμιοποίησης, όχι με την προφανή έννοια ότι λογαριάζεται μαζί της, αλλά ότι πηγάζει από αυτήν, είναι σύμπτωμά της, αξιοποιεί και αναπτύσσει όλες τις όψεις της. Χειρίζεται τη νέα τεχνολογία, συνεννοείται κυρίως με τα αγγλικά, μετακινείται εύκολα και μαζικά σε όλα τα πλάτη και τα μήκη, εκμεταλλεύεται (και το εκμεταλλεύονται) τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης "
Αρκετοί αριστεροί γονείς, με λίγη ανησυχία και περισσό καμάρι, ετοιμάζονται να αποχαιρετήσουν τα παιδιά τους που πάνε να διαδηλώσουν την επόμενη εβδομάδα στη Γένοβα με τον «λαό του Σιάτλ». Ο Νικηφόρος συμβούλεψε το παιδί του πώς να φυλάξει τα λεφτά, η Γιόλα «έβαλε πάγο» στο δικό της μέχρι να γίνει δεκαέξι και η Νατάσα τού συνέστησε γενικώς να προσέχει. Είναι κι αυτή μια όψη του λεγόμενου «κινήματος ενάντια στην παγκοσμιοποίηση», ονομασία που αντιφάσκει πλήρως με την ουσία του.
Η εσωτερική αντιφατικότητα του (των) κινήματος (ων) επιτείνει τη σύγχυση και οδηγεί στη συνθηματοποίηση και στην απλούστευση που συνάδει με τις ανάγκες της πολιτικής προπαγάνδας και των ΜΜΕ. Πρόκειται για εσωτερική αντιφατικότητα αξιών, στόχων και μεθόδων. Συνυπάρχουν ατόφιοι εκπρόσωποι του πιο κλασικού ουμανιστικού φιλελευθερισμού, υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπου γης, φονταμενταλιστές διαφόρων δογμάτων, συνδικαλιστές και οικολόγοι, μη κυβερνητικές οργανώσεις, παραδοσιακοί και νέοι αριστεριστές. Οι στόχοι κυμαίνονται από την αναχρονιστική στάση «ενάντια στην παγκοσμιοποίηση» εν γένει μέχρι την προοδευτική αντίληψη που ασκεί κριτική στη συγκεκριμένη συντηρητική νεοφιλελεύθερη μορφή της σημερινής παγκοσμιοποίησης χωρίς να αρνείται την «αντικειμενικότητα» της ίδιας της διαδικασίας και τις νέες δυνατότητες που ανοίγει· από τη νοσταλγία της εθνοκρατικής περιχαράκωσης μέχρι την προβολή ενός νέου προωθημένου διεθνισμού· από την αυθεντική συμπαράσταση στις χώρες του «τρίτου κόσμου» μέχρι την επίκληση πολιτικών οικονομικού προστατευτισμού, ιδίως στη γεωργία, οι οποίες πλήττουν ευθέως τους φτωχούς του πλανήτη. Οι μέθοδοι αρχίζουν από τον «γκαντισμό», την ενεργή πολιτική ανυπακοή, και φτάνουν μέχρι τη συστηματική χρήση βίας. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πώς οι αξίες, οι στόχοι και οι μέθοδοι των επιμέρους ομάδων αναπαράγουν σε σημαντικό βαθμό τις εθνικές ιδιαιτερότητες που είχαν τα ριζοσπαστικά κινήματα προηγούμενων δεκαετιών: είτε πρόκειται για την αμερικανική ριζοσπαστική αριστερά των διανοουμένων, των φοιτητών και των παντοειδών μειονοτήτων, η οποία συγκροτείται κυρίως κατά θέματα (issue politics) με αξιοπρόσεκτη θεωρητική και πρακτική μεθοδικότητα· είτε πρόκειται για τον αναρχοειδή και παλαιοαριστερίστικο αντικαπιταλιστικό ακτιβισμό κυρίως της Κεντρικής και της Νότιας Ευρώπης.
Δεν υπάρχει ωστόσο καμία αμφιβολία ότι το κίνημα στο σύνολό του είναι γέννημα της παγκοσμιοποίησης, όχι με την προφανή έννοια ότι λογαριάζεται μαζί της, αλλά ότι πηγάζει από αυτήν, είναι σύμπτωμά της, αξιοποιεί και αναπτύσσει όλες τις όψεις της. Χειρίζεται τη νέα τεχνολογία, συνεννοείται κυρίως με τα αγγλικά, μετακινείται εύκολα και μαζικά σε όλα τα πλάτη και μήκη, εκμεταλλεύεται (και το εκμεταλλεύονται) τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αποτελούμενο κυρίως από νέους, μορφωμένους και πολιτικοποιημένους, συγκροτεί το ελαφρύ, ταχύ και ευέλικτο τμήμα της «παγκοσμιοποίησης των ανθρώπων» που ακολουθεί την παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου (άλλο τμήμα, μεγαλύτερο και τραγικό, είναι οι οικονομικοί μετανάστες που ωθούνται από την προσωπική απόγνωση και τόλμη). Με αυτές της πολιτικές και κοινωνιολογικές προϋποθέσεις είναι φυσικό να σχηματίζεται πρώτη και ευκρινέστερα η ριζοσπαστική πτέρυγα μιας συνεχώς διεθνοποιούμενης κοινωνίας πολιτών. Το διεθνές πολιτικό βάρος της είναι ανάλογο εκείνου που τα διάφορα τμήματά της έχουν στο εσωτερικό κάθε χώρας, δηλαδή περιθωριακό. Η ύπαρξή της όμως καταδεικνύει αντιστικτικά τη βραδύτητα με την οποία κινούνται στο πεδίο της διεθνοποίησης οι άλλες μεγάλες πολιτικές παρατάξεις των εθνικών κοινωνιών της Δύσης. Είναι βεβαίως φυσικό τα μεγάλα κόμματα που εκφράζουν πλατιές κοινωνικές δυνάμεις να κινούνται με μεγαλύτερη δυσκολία στον νέο υπερεθνικό πολιτικό στίβο. Το ευνόητο της δυσκολίας δεν αλλάζει ωστόσο τις συνέπειες. Η σημερινή εκδοχή παγκοσμιοποίησης ή, σωστότερα, ο σημερινός παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός κινείται ελεύθερος χωρίς κοινωνικούς και δημοκρατικούς ρυθμιστικούς μηχανισμούς, γεγονός που στο πλαίσιο της κάθε δυτικής χώρας δημιουργεί ένα ασφυκτικό δίλημμα για τις δυνάμεις της Αριστεράς και της Κεντροαριστεράς: οι πολιτικές που χρειάζονται για να υπηρετήσουν το εθνικό συμφέρον της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας έρχονται συχνά σε σύγκρουση με τις στοχοθεσίες και τις ευαισθησίες της αριστερής ιδεολογίας και αντιστρόφως. Το δίλημμα ήταν και είναι πραγματικό, οι ισορροπίες εξαιρετικά δύσκολες, και όποιος το παρακάμπτει με ευκολία και μπλαμπλά είναι απλώς πολιτικός απατεώνας ή περιθωριακός. Θα παραμένει εξάλλου ασφυκτικό όσο τα κόμματα και οι κοινωνικές οργανώσεις αυτού του χώρου μένουν κλεισμένες στον εθνικό πολιτικό στίβο, αντί να ενισχύσουν αποφασιστικά την υπερεθνική συνεργασία τους με στόχο να επιδράσουν ευθέως στον χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή, να συγκεντρώσουν δυνάμεις και συναίνεση, να ενεργοποιήσουν θεσμούς ώστε να ελέγξουν πολιτικά τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό και να διευθύνουν δημοκρατικά την αλληλεξάρτηση των κρατών που αυτός δημιουργεί. Σε αυτό, πιστεύω, το πεδίο πρωτίστως θα καταλογιστούν ευθύνες στην Ευρωπαϊκή Αριστερά, σοσιαλδημοκρατική και μετακομμουνιστική. Δεν στάθηκε ικανή να μετατρέψει την επικράτησή της σε δεκατρείς χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '90, σε μοχλό επιτάχυνσης της υπερεθνικής ευρωπαϊκής συνεργασίας. Αντίθετα, κινήθηκε αργόσυρτα και φορμαλιστικά. Οι σχεδιασμοί μένουν κυρίως εθνικοί, οι τακτικές διεθνείς κομματικές συνδιασκέψεις περνούν απαρατήρητες σαν πολιτικός τουρισμός μιας νομενκλατούρας. Οι συναντήσεις κορυφής φάνηκαν ατελέσφορες, τώρα μάλιστα που ο πολιτικός χάρτης έχει γίνει ποικιλόχρωμος μετά τις νίκες των Μπους και Μπερλουσκόνι κινδυνεύουν να μοιάσουν με παλιές φωτογραφίες στα χέρια ηλικιωμένων (ωραίος ήταν ο μπαγάσας ο Βill, πάει και ο Μassimo, is Κostas still alive?).
Αυτές τις καθυστερήσεις κάνει πιο έντονες η επαναλαμβανόμενη πια εμφάνιση του «λαού του Σιάτλ». Και τις κάνει σε μια χαρακτηριστική στιγμή, καθόσον αρκετά πλέον σημάδια δείχνουν ότι πολλές δοξασίες και απλουστεύσεις που κυριάρχησαν στη δεκαετία του '90 χάνουν την ισχύ ή την πειθώ τους. Ας καταγράψουμε τις βασικές. Πρώτη ήταν η αισιόδοξη άποψη ότι οι συνεχείς πολυετείς εντυπωσιακές επιδόσεις της οικονομίας των ΗΠΑ σηματοδοτούσαν μια νέα εποχή απρόσκοπτης ανάπτυξης, την οποία εγγυούνταν η «νέα οικονομία» και η ψηφιακή τεχνολογία. Μαζί επικράτησε και η πίστη στο αμερικανικό μοντέλο οικονομίας και κοινωνίας έναντι του οποίου το ευρωπαϊκό εθεωρείτο απλός αναχρονισμός. Ηδεύτερη αφορούσε στη διεθνή χρηματιστική οικονομία. Οι εκρηκτικοί ρυθμοί ανάπτυξης των διεθνών χρηματαγορών έμοιαζαν σαν ένας μαγικός μηχανισμός συνεχούς δημιουργίας πλούτου. Σήμερα, εκτός από τις υποχωρήσεις των χρηματιστηρίων των αναπτυγμένων χωρών, μετράμε αλλεπάλληλες πλέον περιφερειακές κρίσεις: το 1995 στο Μεξικό και στην Αργεντινή, το 1997 στην Α. Ασία, το 1998 στη Ρωσία. Οι κρίσεις αυτές, εκτός από τη διάχυτη αισιοδοξία, υπέσκαψαν και το κύρος των διεθνών οικονομικών οργανισμών, ενισχύοντας την αμφισβήτηση τόσο της φιλοσοφίας όσο και της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεών τους. Τρίτη ήταν η εντύπωση που είχαν προκαλέσει τα «οικονομικά θαύματα» της ΝΑ Ασίας και γενικότερα η «πρόκληση της Ασίας» όπως συχνά απεκαλείτο η εκρηκτική ανάπτυξη εκείνης της περιοχής. Σήμερα η Ιαπωνία αντιμετωπίζεται σαν μια άρρωστη οικονομία, ενώ τα θεμέλια των λοιπών «τίγρεων» της περιοχής εμφανίζονται αρκετά σαθρά. Συνακόλουθο της νέας αυτής εικόνας είναι ότι υποχώρησαν και οι αντιλήψεις εκείνες που έβλεπαν την Ευρώπη να περιθωριοποιείται ταχέως έναντι του νέου κραταιού άξονα του Ειρηνικού (ΗΠΑ - Ιαπωνία - ΝΑ Ασία). Η τέταρτη αφορά στη γεωπολιτική. Η επιδίωξη να οργανωθεί το μεταδιπολικό διεθνές σύστημα στη βάση της μονοκρατορίας των ΗΠΑ ή της κυριαρχίας των ΗΠΑ σε συνεργασία με τους πλούσιους δυτικούς συμμάχους στο ΝΑΤΟ έχει δείξει τα όριά της. Οι συνεχιζόμενες παρά τις παρεμβάσεις των ισχυρών κρίσεις στη Μέση Ανατολή και στα Βαλκάνια δείχνουν ότι ο μεταδιπολικός κόσμος είναι πιο περίπλοκος για να κυβερνηθεί τόσο ολιγαρχικά. Οι εντεινόμενες αποκλίσεις μεταξύ των ΗΠΑ και της Ε.Ε., μαζί με τις διεθνείς αντιδράσεις από τις υπόλοιπες μεγάλες και μικρές χώρες, λογικά, θα ενισχύσουν τις πιέσεις για τη συλλογικότερη οργάνωση των διεθνών σχέσεων και την αναβάθμιση των ανάλογων διεθνών οργανισμών. Η πέμπτη αφορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ευρώ. Πηγάζει από την κραυγαλέα αποτυχία της Ε.Ε. να παίξει τον ρόλο του πνεύμονα της ανάπτυξης, υποκαθιστώντας εν μέρει τουλάχιστον τις ΗΠΑ στην παρούσα φάση οικονομικής επιβράδυνσης· από την περιορισμένη ακόμα εμπιστοσύνη των αγορών προς το ευρώ και ακόμα χειρότερα από τη διάχυτη δυσπιστία προς την πολιτική της Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας. Γίνεται έτσι ευρύτερα σαφές ότι η σημερινή κατάσταση ενός νομίσματος αφημένου στην τύχη του, στα χέρια μιας Κεντρικής Τράπεζας με μονομερείς σκοπούς προσανατολισμένους στον έλεγχο του πληθωρισμού αλλά όχι στην ενθάρρυνση της ανάπτυξης, έχει τα όριά της τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά όριά της. Η καθιέρωση μιας ευρωπαϊκής εξουσίας για τη διεύθυνση της συνολικής οικονομικής πολιτικής γίνεται επιτακτική. Αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει στο πλαίσιο μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο εθνικών κρατών. Και αυτή είναι η έκτη και τελευταία διαπίστωση: χρειάζεται να επιταχυνθούν οι διαδικασίες σχηματισμού της Ευρώπης των κρατών και των λαών.
Η καταγραφή αυτών των εξελίξεων δεν γίνεται για να δηλώσει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε κάποιο «σημείο στροφής». Αποτελούν όμως μια αξιοπρόσεκτη «πύκνωση» γεγονότων και μπορούν να τροφοδοτήσουν την πολιτική κινητικότητα σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο. Επίσης ανοίγουν ζητήματα και προβλήματα οικεία σε μια αριστερή πολιτική ατζέντα. Τους προσεχείς μήνες θα δούμε αν οι σχετικές ελληνικές πολιτικές δυνάμεις, το ΠΑΣΟΚ, η ανένταχτη δημοκρατική Αριστερά, ο ΣΥΝ, θα μας βοηθήσουν να εμβαθύνουμε στις νέες εξελίξεις ή αν θα μας στείλουν πίσω είτε στην εθνολαϊκιστική κουλούρα της δεκαετίας του '80 είτε στον αριστερό δογματισμό.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών