Τυχόν επιστροφή στις πρακτικές τής δεκαετίας του '80 (και της περιόδου 1974-78) θα είχε συνέπειες που θα ήταν δύσκολο να επιδιορθωθούν
Είναι οριστικό λοιπόν. Το ευρώ αποτελεί ορατή πραγματικότητα στις βιτρίνες των καταστημάτων. Μετά 30 χρόνια αστάθειας, η ελληνική οικονομία αποκτάει ξανά μιαν άγκυρα που της εγγυάται νομισματική σταθερότητα. Αυτό είναι μεγάλο κέρδος. Το θέμα είναι τι κάνουμε τώρα. Εδώ, μπορεί να διακρίνει κανείς κάποια αμηχανία στις γραμμές της κυβέρνησης. Αν και νομίζω ότι το πρόβλημα δεν βρίσκεται στον ορθό εντοπισμό των στόχων, αλλά στη δυσπραγία ως προς την εφαρμογή, μια πιο συγκεκριμένη συζήτηση για στόχους δεν βλάπτει. Κατά τη γνώμη μου, οι στρατηγικές προτεραιότητες της δεκαετίας είναι: 1. Η επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης. 2. Η αναμόρφωση της Παιδείας και της Υγείας και η εκλογίκευση της Δημόσιας Διοίκησης. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να αποσαφηνίσω ποια πράγματα προϋποθέτουν και ποια αποκλείουν οι παραπάνω προτεραιότητες
Όταν μιλάω για υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, εννοώ πάνω από 4% τον χρόνο, κατά μέσον όρο, καθ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας. Αυτή είναι η πρώτη προτεραιότητα και επικαλύπτει τις άλλες.
* Είναι το κλειδί για την καταπολέμηση της ανεργίας. Το πρόβλημα των τελευταίων χρόνων δεν είναι η μη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Είναι ότι το εργατικό δυναμικό αυξάνεται ταχύτερα από τις νέες θέσεις που όντως δημιουργούνται. Οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας μπορούν να συμβάλουν στην απορρόφηση των ανέργων. Κυρίως, όμως, χρειάζονται ρυθμοί ανάπτυξης άνω του 4%.
* Είναι το κλειδί για την επίτευξη της πραγματικής σύγκλισης των ελληνικών εισοδημάτων με τον ευρωπαϊκό μέσον όρο.
* Είναι το κλειδί για τη διατήρηση της ισορροπίας των δημόσιων οικονομικών μας και, ειδικότερα, η προϋπόθεση για την απρόσκοπτη μείωση του δημόσιου χρέους.
* Είναι το κλειδί για την ανεύρεση πόρων που θα χρειαστούν για την αναμόρφωση του κοινωνικού κράτους.
Η επίτευξη υψηλότερων ρυθμών ανάπτυξης απαιτεί την εκπλήρωση μιας σειράς προϋποθέσεων.
Απαιτεί μακροοικονομική σταθερότητα: ρυθμούς πληθωρισμού που δεν αποκλίνουν από τους ευρωπαϊκούς και διατήρηση της δημοσιονομικής πειθαρχίας.
Απαιτεί βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και των εξαγωγικών μας επιδόσεων. Η ανταγωνιστικότητα είναι όρος επιβίωσης των ελληνικών προϊόντων στην εγχώρια και διεθνή αγορά. Και χωρίς βελτίωση των εξαγωγικών μας επιδόσεων η ανάπτυξη δεν είναι διατηρήσιμη. Πρέπει να έχουμε να πουλήσουμε μιαν επαρκώς διαφοροποιημένη γκάμα προϊόντων και υπηρεσιών, στα οποία θα ειδικευτούμε και θα μπορούμε να τα εξάγουμε σε καλή τιμή και ποιότητα. Το πού θα ειδικευτούμε δεν είναι θέμα του κράτους. Θα προκύψει από την αγορά. Η υποχρέωση του κράτους είναι η εξασφάλιση υποδομών σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο ικανών να εξυπηρετήσουν ένα ευρύ φάσμα ενδεχομένων. Μέρος των υποδομών αυτών με σημαντική επίδραση στην ανταγωνιστικότητα είναι οι μεγάλοι τομείς που ακόμη ελέγχονται από το κράτος: ενέργεια, τηλεπικοινωνίες. Η δομή των σχετιζομένων με αυτούς αγορών βρίσκεται σε φάση αναμόρφωσης. Η αναμόρφωση πρέπει να εξασφαλίζει το γνήσιο άνοιγμά τους στον ανταγωνισμό: είναι η καλύτερη εγγύηση για τη συγκράτηση των τιμών και υπόσχεση για δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Θα το πληρώσουμε ακριβά αν απλώς διαθέσουμε στην αγορά τις δημόσιες επιχειρήσεις με όρους που διαιωνίζουν τη μονοπωλιακή δύναμή τους.
Τέλος, απαιτούνται σημαντικές ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις. Την τελευταία τετραετία οι ρυθμοί αύξησης των επενδύσεων ήταν ταχύτεροι από αυτούς των τελευταίων δεκαετιών. Αυτές οι επιδόσεις πρέπει να συνεχιστούν. Ο τελικός στόχος είναι η αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη, η οποία δεν θα χρειάζεται τη μαζική εισροή ευρωπαϊκών πόρων (δεν θα είναι διαθέσιμοι επ' άπειρον).
Η επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης αποκλείει μια σειρά από πράγματα:
Αποκλείει αυξήσεις μισθών που υπερβαίνουν συστηματικά την αύξηση της παραγωγικότητας και μέτρα τα οποία επιβαρύνουν το κόστος εργασίας. Τυχόν επιστροφή στις πρακτικές της δεκαετίας του '80 (και της περιόδου 1974-78) θα είχε συνέπειες που θα ήταν δύσκολο να επιδιορθωθούν. Η πρόσκαιρη ανακούφιση που προσέφερε η δυνατότητα να υποτιμούμε το νόμισμά μας όποτε χάναμε τον έλεγχο του κόστους μας έχει χαθεί (και πιθανότατα καλά έκανε).
Επίσης αποκλείει αθρόες εισοδηματικές μεταβιβάσεις μέσω του κρατικού προϋπολογισμού. Μια πολιτική αναδιανομής του τύπου της δεκαετίας του '80 θα ήταν καταστροφή.
Η χώρα περνάει φάση ρευστότητας και ανακατατάξεων. Εξερχόμεθα από μια περίοδο μακροχρόνιας στασιμότητας και πολλά εξαρτώνται από την επιτάχυνση της ανάπτυξης της χώρας και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητάς της. Η προσεχής δεκαετία οφείλει να είναι πάνω απ' όλα περίοδος αύξησης του εθνικού πλούτου. Τα μέτρα καθαρών εισοδηματικών μεταβιβάσεων, τα οποία θα πρέπει ενδεχομένως να υιοθετηθούν, θα πρέπει να είναι προσεκτικά στοχοθετημένα για την αντιμετώπιση κραυγαλέων καταστάσεων. Τα καθολικότερα μέτρα αναδιανομής είναι η μουσική του μέλλοντος, τα καθήκοντα μιας πλουσιότερης και καλύτερα διοικούμενης Ελλάδας. Αν η προσεχής δεκαετία δεν είναι αναπτυξιακή, δεν θα υπάρξει καν η δυνατότητα αυτή.
Σημαίνουν τα παραπάνω ότι η κοινωνική πολιτική πρέπει να εγκαταλειφθεί; Όχι. Σημαίνουν ότι η έμφαση πρέπει να μετατοπιστεί στους τομείς του κοινωνικού κράτους, οι οποίοι συνδυάζουν αναδιανεμητικές με αναπτυξιακές πτυχές.
Η Παιδεία και η Υγεία δεν είναι απλώς κοινωνικά αγαθά στα οποία όλοι δικαιούνται να έχουν πρόσβαση. Αποτελούν και προϋποθέσεις για τη διατήρηση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας και η οικονομική σημασία τους θα αυξάνεται με τον χρόνο. Το ερώτημα είναι αν οι υπηρεσίες αυτές θα παραμείνουν κυρίως στη σφαίρα ευθύνης του κράτους ή αν η κρατική παροχή θα φθίνει προς όφελος του ιδιωτικού τομέα που λειτουργεί (και πρέπει να λειτουργεί) δίπλα στον δημόσιο.
Η σημερινή κατάσταση της κρατικής Παιδείας και Υγείας είναι (παρά λαμπρές εξαιρέσεις) κάτω από τις απαιτήσεις των καιρών και τις προσδοκίες του κοινού. Διοικούνται άσχημα, συχνά πάσχουν από έλλειψη υποδομών, δεν αξιοποιούν το προσωπικό τους ικανοποιητικά, συχνά παράγουν μέτριας ποιότητας υπηρεσίες και κοστίζουν με χιλιάδες έμμεσους τρόπους πολλά στους Έλληνες πολίτες. Δεν χρειάζεται να κάνει κανείς τίποτε το ιδιαίτερο για να ενθαρρύνει ακόμη μεγαλύτερη υφέρπουσα ιδιωτικοποίηση. Αρκεί να εγκαταλείψει τις υπηρεσίες αυτές στην τύχη τους, για να σπρώξει διακριτικά τον κόσμο στον ιδιωτικό τομέα ή στο εξωτερικό.
Για να αντιστραφεί η κατάσταση αυτή θα χρειαστεί σημαντική αύξηση πόρων. Οι προσπάθειες για περιορισμό της σπατάλης είναι χρήσιμες, αλλά δεν πείθομαι ότι αρκούν. Τελικά, θα χρειασθούν νέα χρήματα. Τα ποσοστά που δαπανούμε ως κράτος για Παιδεία - Υγεία είναι πολύ χαμηλά σε σχέση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Θα χρειαστεί να ξοδέψουμε για βελτίωση υποδομών, πρόσληψη νέου προσωπικού, επιλεκτική αύξηση αποδοχών για προσέλκυση υψηλότερης ποιότητας στελεχών.
Αν οι ρυθμοί ανάπτυξης για τους οποίους μίλησα δεν πραγματοποιηθούν, η συζήτηση για νέους πόρους έληξε. Αν όμως επιτευχθούν, το ελληνικό κράτος θα είναι, για πρώτη φορά έπειτα από καιρό, πλούσιο. Χρήματα θα υπάρξουν, παρά τη σφιχτή δημοσιονομική πολιτική. Το στρατηγικό ερώτημα είναι πώς θα διατεθούν: για την αναμόρφωση και προικοδότηση του κράτους προνοίας ή για δραστικές μειώσεις της φορολογίας εισοδήματος;
Αν διατεθούν σε φορολογικές ελαφρύνσεις, η κρατική Παιδεία και Υγεία θα φυτοζωήσουν. Όλο και περισσότεροι Έλληνες θα τις εγκαταλείπουν και μπορεί να καταλήξουν να παρέχουν έναν σκελετό χαμηλής ποιότητας υπηρεσιών μόνο για τους φτωχούς. Οι συνέπειες θα είναι η αύξηση της ανισότητας και μάλιστα με όρους που θα διασφαλίζουν τη διαιώνισή της. Η χρηματοδότηση της κρατικής Παιδείας και Υγείας θα αποτελεί στην ουσία πράξη ελεημοσύνης των πλουσίων και μεσαίων στρωμάτων προς τα φτωχά. Αυτό δεν είναι βάση που μπορεί να εξασφαλίσει την ευημερία των μεγάλων αυτών κρατικών υπηρεσιών. Η νομιμοφροσύνη σε αυτές τουλάχιστον των μεσαίων στρωμάτων είναι απαραίτητο να κερδηθεί.
Το πρόβλημα είναι ότι με τις σημερινές μορφές διοίκησης και με το υπάρχον σύστημα κινήτρων και κυρώσεων του δημόσιου τομέα, τυχόν μεγάλη αύξηση πόρων για το κοινωνικό κράτος θα έχει δυσανάλογα μικρά αποτελέσματα. Η αύξηση των πόρων για Υγεία - Παιδεία θα πρέπει να συμβαδίζει με βαθιές μεταρρυθμίσεις που να μετατοπίζουν την έμφαση από τα συμφέροντα των εργαζομένων στα δύο συστήματα στα συμφέροντα των χρηστών των υπηρεσιών τους. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές προϋποθέτουν μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας αλλά και ευθύνης των μονάδων των δύο συστημάτων, καθώς και σαφέστερη κοστολόγηση των υπηρεσιών τους. Συνεπάγονται αλλαγές στις κλίμακες των αμοιβών (για να υπάρχει καλύτερη σύνδεση αμοιβής και απόδοσης), αλλαγές στο σύστημα προαγωγών και εκτεταμένη χρήση συμβολαίων για πρόσληψη υψηλής στάθμης προσωπικού. Προϋποθέτουν αξιολόγηση της απόδοσης όχι μόνο του προσωπικού αλλά και των επιδόσεων των μονάδων με βάση τα αποτελέσματα της δουλειάς τους και όχι απλώς με βάση τη χρήση των εισροών τους. Η διαδικασία της αξιολόγησης μπορεί να αξιοποιήσει τις προτιμήσεις των ίδιων των χρηστών των υπηρεσιών. Υπάρχουν τρόποι να δημιουργηθούν «οιονεί αγορές» που να επιτρέπουν την έμπρακτη εκδήλωση της γνώμης των χρηστών αναφορικά με ποιο σχολείο ή νοσοκομείο προτιμούν.
Τα παραπάνω είναι μέσα για την υπεράσπιση ενός προεξάρχοντος θέματος αρχής: της κρατικής παροχής γνησίως δωρεάν και υψηλής ποιότητας Παιδείας και Υγείας σε όλους τους πολίτες, όταν τις χρειάζονται.
Το παραπάνω εγχείρημα θα κοστίσει δάκρυα και ιδρώτα σ' εκείνον που θα το επιχειρήσει. Ο δε πειρασμός να δώσεις τα χρήματα απ' ευθείας στις τσέπες του κόσμου με μορφή μειωμένων φόρων και απλώς να αλλάξεις τη μορφή του κοινωνικού κράτους μοιάζει ακαταμάχητος. Νομίζω όμως ότι αξίζει τον κόπο να δοθεί η μάχη της ισότητας στα θέματα της Παιδείας και της Υγείας. Ισότητας που δεν θα βασίζεται πια στον εξισωτισμό προς τα κάτω και στην καταδίωξη της ιδιωτικής λύσης, αλλά στην αναβάθμιση της συλλογικής. Ένα από τα τιμήματα της απόλυτης προτεραιότητας που δόθηκε μετά τον πόλεμο στη ραγδαία εκβιομηχάνιση της χώρας ήταν η καχεξία του κοινωνικού κράτους. Οι απόπειρες που έγιναν μετά τη Μεταπολίτευση να το στήσουν σε πιο στέρεες βάσεις εν πολλοίς απέτυχαν. Το οικοδόμημα ήταν γεμάτο κακοτεχνίες και έμπαζε απο παντού. Θα τα πάμε άραγε καλύτερα αυτήν τη φορά; Νομίζω ότι εδώ θα κριθεί η σοσιαλδημοκρατική «ψυχή» του ΠΑΣΟΚ.
Ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου διδάσκει Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης