Κινδυνεύουν οι σημερινές δυτικές δημοκρατίες, μαζί και η δική μας; Και από τι;
Ερωτήσεις που αυθόρμητα τέθηκαν όταν ο Πρωθυπουργός κατέφυγε στη λέξη «εκτροπή», εμφανώς ανήσυχος και εκνευρισμένος με τα φαινόμενα του τελευταίου μήνα που έμπλεξαν σε ένα κουβάρι τζογαδόρους, τοπικά κυκλώματα παρανομίας, λούμπεν τηλεόραση, μεγαλοεπιχειρηματίες σε εμφύλιο και περίεργα παιχνίδια με τον ύπατο πολιτειακό θεσμό. Εκτροπή, λέξη του παρελθόντος για έναν κίνδυνο που δεν υπάρχει: τα τανκς κατεβαίνουν στην πρωτεύουσα και εκτελούν επιτόπου τη Δημοκρατία. Εκτός όμως από τα τανκς υπάρχει και το σαράκι. Κατατρώει το ξύλο από μέσα, αργά και αθόρυβα, διατηρώντας το εξωτερικό σχήμα κενό όμως περιεχομένου. «Εκτροπή» είναι τα τανκς του παρελθόντος, διάχυτη ανομία είναι η απειλή του μέλλοντος για την ποιότητα - αν όχι για την ύπαρξη - της δημοκρατίας.
Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε όλες τις προηγμένες δημοκρατίες. Τα συνεχή κρούσματα διαφθοράς, όπως και η ατέρμονη σκανδαλολογία, που σημειώνονται σε όλες σχεδόν τις δυτικές χώρες, αποτελούν επιφαινόμενα ενός βαθύτερου προβλήματος. Ζούμε σε μια εποχή που οι παλαιές ισορροπίες μεταξύ Αγοράς και Κοινωνίας, μεταξύ Καπιταλισμού και Δημοκρατίας, έχουν σπάσει και η πλάστιγγα έχει γείρει υπερβολικά υπέρ των πρώτων. Ο ιμπεριαλισμός της αγοράς, η λογική της αγοράς εισέρχεται και διαβρώνει όλες τις άλλες σφαίρες της κοινωνίας: την Πολιτική, την Επικοινωνία, την Ηθική, την Τέχνη. Η ιδιοτέλεια, ο μυωπικός ωφελιμισμός, ο ακόρεστος εγωιστικός ορθολογισμός γίνονται η κοινή μονέδα, το γενικό ισοδύναμο που καθορίζει τις συμπεριφορές και τις σχέσεις σε όλες τις κοινωνικές σφαίρες.
Όπως όμως οι κλασικοί πολιτικοί φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι ξέρανε καλύτερα από τους συγχρόνους, όταν κάτι τέτοιο συμβεί, οι ισορροπίες γίνονται εξαιρετικά ασταθείς. Γιατί αυτή η λογική, αυτές οι συμπεριφορές, δεν μπορούν να αναπαραγάγουν τις ηθικές προϋποθέσεις του συνανήκειν, του κοινού νοήματος, του «εμείς» που είναι αναγκαίο σε μια κοινωνία. Αυτός είναι ο ορισμός και η βαθύτερη ουσία της ανομίας που οι κλασικοί και πάλι μάς έμαθαν. Μέσα στο κλίμα της διάχυτης ανομίας η Δημοκρατία χάνει την ηθική της διάσταση και γίνεται απλή διαδικασία, «πουκάμισο αδειανό» που μπορείς και να το αλλάξεις, οι πολίτες γίνονται ιδιώτες τηλεθεατές, ενώ στην κοινωνία επικρατεί το δίκαιο του ισχυρότερου χωρίς την αναδιανομή ισχύος που εξασφαλίζει το εφετείο της δημοκρατικής Πολιτικής. Ή πάλι σε περιόδους κρίσης, αυξάνει η προσδοκία για τον Αρχηγό που θα έλθει να δώσει μια λαϊκίστικη διέξοδο στην κοινή αίσθηση ηθικοπολιτικού αδιεξόδου. Θα έχετε προσέξει τις αναφορές και τις ευχές που έχουν αρχίσει για την έλευση ενός νέου Βενιζέλου (Ελευθέριου).
Κινδυνολογία των γενιών που γνώρισαν τις περιόδους εκτροπής; Όχι. Απλώς είναι καλό να θυμόμαστε ότι το μικρό θεατράκι της πολιτικής μας ζωής παίζεται στη γωνιά μιας ευρύτερης σκηνής επικλινούς και γλιστερής. Χρειάζεται δε να το θυμόμαστε, γιατί η πολιτική μας ζωή έχει εισέλθει σε ένα νέο κύκλο μεσοπρόθεσμης τουλάχιστον προοπτικής. Σε λίγα χρόνια η πολιτική ατζέντα, η σχέση εθνικών και ευρωπαϊκών θεσμών, τα πολιτικά πρόσωπα, θα αλλάξουν ουσιαστικά. Η έναρξη αυτού του νέου πολιτικού κύκλου, δηλαδή η επόμενη διετία, θα είναι ασφαλώς ιδιαίτερα δύσκολη και φορτισμένη, καθώς στο τέλος της θα διεξαχθεί, ούτως ή άλλως, μια πολωτική δικομματική εκλογική μάχη. Ελπίδα μας και ευθύνη των πολιτικών ηγεσιών είναι η διετία αυτή να μην καταλήξει σε μια νέα αποδυνάμωση της Πολιτικής και σε μια αντίστοιχη απαξίωση του πολιτικού προσωπικού όπως συνέβη την περίοδο 1988-1990.
Το ΠΑΣΟΚ και η Ν.Δ. έχουν τον ανταγωνισμό τους, αλλά έχουν και το κοινό συμφέρον να μην πριονίσουν το κλαδί πάνω στο οποίο κάθονται. Αν αυτοί πέσουν θα βρεθούμε μέσα σε μια μεγάλη κατσαρόλα που θα βράζουν η Ν.Δ. και ο Ολυμπιακός, η Ιντρακόμ, το ΠΑΣΟΚ και ο Αλαφούζος, η Μοτορόλα, ο ΣΥΝ και ο Παναθηναϊκός, ομάδες-κόμματα, κομματικοί επιχειρηματίες, επιχειρηματικά κόμματα, και από κοντά όλοι εμείς, αστυνόμοι - σωματέμποροι, παπάδες - κομφερανσιέ, πανεπιστημιακοί - δραχμοφονιάδες, δημοσιογράφοι - εκβιαστές, χωρίς αναστολές, χωρίς διακρίσεις ρόλων, ευθυνών και αρμοδιοτήτων.
Ο Πρωθυπουργός και η κυβέρνηση αφού συνέβαλαν στο φούσκωμα της κατάστασης έχουν ευθύνη να μην την αφήσουν να ξεφουσκώσει σαν να μη συνέβη τίτοτα, σαν είπαμε μια κουβέντα παραπάνω. Οπωσδήποτε χρειάζονται θεσμικές πρωτοβουλίες: οι άδειες τηλεοπτικών σταθμών, έτσι για συμβολικούς - ηθικούς λόγους, και ένα Εθνικό Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο πραγματική ανεξάρτητη αρχή, με υποδομές και χωρίς τα κόμματα. Η λεγόμενη «θεσμική θωράκιση» όμως δεν είναι πανάκεια και όταν γίνονται υπερβολές - όπως ακριβώς στο Σύνταγμα - τότε οι κανόνες γίνονται ανεφάρμοστοι.
Το ουσιαστικό πρόβλημα που τροφοδοτεί τη διάχυτη ανομία και την οξύτητα είναι πολιτικό, όχι θεσμικό. Η νέα κυβερνητική τετραετία του ΠΑΣΟΚ δεν έχει πείσει, και η Ν.Δ. εκτός από τη δίψα της εξουσίας, επίσης δεν πείθει ότι φέρνει κάτι νέο. Στο πολιτικό αυτό κενό ευδοκιμούν τα μεγάλα φρούτα και τα φρουτάκια.
Αναζητούνται πολιτικό σχέδιο και πολιτικές πρωτοβουλίες.
Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι πολιτικός επιστήμονας, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών